Portal Orzeczeń Sądu Okręgowego w Łodzi

Sygn. akt II C 2117/24

Uzasadnienie wyroku częściowego z 6 lutego 2025 r.

Pozwem z dnia 26 sierpnia 2020 r., skierowanym przeciwko (...) Bank Spółce Akcyjnej z siedzibą w W., powodowie M. C. i K. C. wnieśli o zasądzenie od pozwanego na ich rzecz łącznie, ewentualnie solidarnie, kwoty 199.205,75 zł tytułem zwrotu nienależnych świadczeń w postaci rat kapitałowo-odsetkowych kredytu uiszczonych przez powodów na rzecz pozwanego (w okresie od 29 kwietnia 2008 r. do 4 czerwca 2020 r. w związku z wykonywaniem nieważnej umowy kredytu numer (...) o kredyt hipoteczny, indeksowany do CHF z dnia 24 kwietnia 2008 r. wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie liczonymi od dnia 21 lipca 2020 r. do dnia zapłaty.

W treści uzasadnienia pozwu strona powodowa podała, iż zawarła z pozwanym Bankiem umowę kredytu hipotecznego indeksowanego kursem franka szwajcarskiego, w której treści, w jej ocenie, znajdowały się niedozwolone postanowienia umowne dotyczące mechanizmu indeksacji ujęte w: §6 ust. 1, §9 ust. 2 i oraz §10 ust. 3 Umowy. Postanowienia te miały umożliwić pozwanemu swobodne ustalanie wartości waluty indeksacyjnej, co zaburzać miało, na wyłączną korzyść pozwanego, równowagę kontraktową stron.

Powodowie wnieśli również o zasądzenie od pozwanego na ich rzecz kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego ustalonych według norm przepisanych wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie liczonymi od dnia uprawomocnienia się orzeczenia zapadłego w sprawie do dnia zapłaty.

Sprawa została zarejestrowana pod sygn. akt II C 1673/20

(pozew, k. 4-7)

W odpowiedzi na pozew pozwany Bank wniósł o oddalenie powództwa w całości oraz zasądzenie na jego rzecz od strony powodowej zwrotu kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych wraz z opłatą skarbową od pełnomocnictwa. Podniósł zarzut przedawnienia roszczeń powodów roszczeń powodów o zapłatę rat kredytu, uiszczonych wcześniej niż na 3 lata przed wniesieniem pozwu. Pozwany zakwestionował roszczenia strony powodowej co do zasady i co do wysokości, w tym matematyczną poprawność wyliczeń.

W uzasadnieniu pozwany ocenił, iż brak jest przesłanek, pozwalających na uznanie kwestionowanych przez stronę powodową postanowień za abuzywne, a tym bardziej przesłanek prowadzących do nieważności umowy kredytu. Wywodził, iż zawarcie umowy kredytu waloryzowanego kursem franka szwajcarskiego we wskazanej formie objęte było wolą obu stron stosunku obligacyjnego, w szczególności kredytobiorczyni. Pozwany wskazał, iż sposób waloryzacji kursem waluty obcej, na zasadach określonych w umowie, był dopuszczalny prawem w chwili zawarcia przez strony umowy. Zgodnie z twierdzeniami strony pozwanej, klauzule dotyczące sposobu przeliczania kwoty kredytu i poszczególnych jego rat nie prowadziły do pokrzywdzenia strony powodowej, bowiem tabele kursowe wyznaczane były w oparciu o obiektywne czynniki i odzwierciedlały normalnie występujące zjawiska rynkowe. Pozwany podał, że w jego ocenie wypełnił obowiązki informacyjne wobec kredytobiorczyni co do ryzyka kursowego. Argumentując dalej pozwany podniósł, że pierwsze kwestionowane przez stronę powodową postanowienie (o przeliczaniu kredytu z PLN na CHF po kursie kupna z tabeli banku) zostało zastosowane jedynie przy wypłacie kredytu, co miało miejsce przed dekadą i nie wystąpi już w przyszłości. Natomiast drugie kwestionowane postanowienie (o przeliczeniu raty kredytu z PLN na CHF po kursie sprzedaży z Tabeli Kursów Banku było stosowane tylko do 2010 r., tj. do daty zawarcia Aneksu nr (...), w którym strony uzgodniły, że do końca trwania umowy będą się rozliczać według zasad określonych w aneksie, tj. po kursie sprzedaży NBP.

(odpowiedź na pozew, k.36-104)

W piśmie procesowym datowanym na 12 stycznia 2021 r. powodowie zmodyfikowali powództwo, wnosząc o:

1)  rozszerzenie powództwa o kwotę 11.845 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie liczonymi od dnia rozszerzenia do dnia zapłaty (w związku z kolejnymi ratami kredytu uiszczonymi w okresie od 6 lipca do 29 grudnia 2020 r.)

2)  stwierdzenie nieważności w/w umowy kredytu wraz z Aneksem nr (...) z dnia 17 lipca 2022 r. zawartych między stronami,

ewentualnie, w przypadku nieuwzględnienia powyższych żądań i żądania pozwu, powodowie wnieśli o:

3)  ustalenie, że przedmiotowa umowa kredytu nr (...) z 24 kwietnia 2008 r. - jest nieważna z uwagi na występujące w jej treści klauzule abuzywne.;

4)  zasądzenie od pozwanego na ich rzecz solidarnie kwoty 65.000 zł tytułem nadpłaty powstałej na skutek wyeliminowania z umowy klauzul dotyczących waloryzacji,

(pismo procesowe powodów – modyfikacja roszczenia k. 153 i nast.)

Pozwany wniósł o oddalenie powództwa także w zmodyfikowanym zakresie.

(odpowiedź na modyfikację pozwu k. 164 i nast.)

W piśmie procesowym z dnia 14 lipca 2022 r. pozwany bank podtrzymał dotychczasowe stanowisko w sprawie.

Na wypadek stwierdzenia nieważności umowy kredytu oraz zasądzenia zwrotu uiszczonych na rzecz banku świadczeń, podniósł ewentualny zarzut zatrzymania kwoty dochodzonej pozwem w związku ze stwierdzeniem nieważności umowy do czasu zaoferowania przez powodów zwrotu świadczenia wzajemnego banku w postaci kwoty 257.704,29 zł tytułem środków wypłaconych powodom przez pozwanego na podstawie nieważnej umowy kredytu. Pozwany wniósł o zamieszczenie w ewentualnym wyroku zasądzającym na rzecz powodów spłatę świadczenia w związku z nieważnością umowy, zastrzeżenia, uzależniającego wykonanie tego obowiązku od jednoczesnego spełnienia własnego świadczenia zwrotnego przez powodów.

(pismo procesowe pozwanego k. 337-338)

Powodowie w piśmie procesowym datowanym na 3 listopada 2022 r. rozszerzyli powództwo o dalszą kwotę 42.441 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia rozszerzenia powództwa do dnia zapłaty w związku z kolejnymi ratami kredytu uiszczonymi w okresie od 1 stycznia do 27 października 2021 r.

Pismo obejmujące modyfikację powództwa zostało doręczone pozwanemu na rozprawie w dniu 15 listopada 2022 r.

Po rozszerzeniu powództwa kwota dochodzonego roszczenia wyniosła 253.491,75 zł.

(pismo procesowe powodów z modyfikacją powództwa k. 354-355e-prot. k. 369)

W odpowiedzi na powyższą modyfikację pozwany w piśmie procesowym datowanym na 29 listopada 2022 r. – wniósł o oddalenie powództwa w zmodyfikowanym kształcie. Podtrzymał zarzut przedawnienia zgłoszony w odpowiedzi na pozew.

Pismo procesowe pozwanego k. 3471 i nast.)

Postanowieniem z dnia 28 września 2023 r. Sąd Okręgowy w Łodzi zawiesił postępowanie w sprawie z dniem 20 lipca 2023 r. na podstawie art.. 174 § 1 pkt. 4 k.p.c. z uwagi na ogłoszenie upadłości pozwanego Banku i wezwał do udziału w sprawie Syndyka masy upadłości (...) Bank S.A. w upadłości – M. K..

(postanowienie k. 458)

Postanowieniem z dnia 8 października 2024 r. Sąd z urzędu podjął postępowanie w sprawie w zakresie roszczenia o ustalenie nieważności umowy.

Sprawa została wpisana pod nowy numer w repertorium w zakresie żądania ustalenia (II C 2117/24).

(postanowienie k. 474)

Na rozprawie w dniu 9 stycznia 2025 r. strony podtrzymały swoje stanowiska w sprawie.

(stanowiska stron k. 500 - 00:06:13)

Powodowie na rozprawie w dniu 9 stycznia 2025 r. oświadczyli, że są świadomi skutków stwierdzenia nieważności umowy kredytu. Wiedzą, że będą musieli zwrócić bankowi wypłacony im kapitał, a bank będzie zobowiązany zwrócić im nadpłatę spełnionych w wykonaniu umowy świadczeń i są przygotowani na takie rozliczenia. Powodowie podtrzymali wolę unieważnienia umowy, wskazując, że jest to dla nich korzystne.

(oświadczenia powodów k. 500v. 00:06:59-00:14:05)

Sąd Okręgowy ustalił następujący stan faktyczny:

(...) Bank S.A. z siedzibą w W. jest następcą prawnym (...) Banku S.A. z siedzibą w K.. (okoliczność niesporna, eKRS)

We wniosku z dnia 17 kwietnia 2008 roku powodowie wystąpili do pozwanego banku o udzielenie kredytu w kwocie 300.000 zł, indeksowanego w CHF na okres 30 lat na dowolny cel konsumpcyjny.

W chwili składania wniosku oboje powodowie posiadali wykształcenie wyższe i oboje byli zatrudnieni na umowy o pracę na czas nieokreślony – powód w (...) Sp. z o.o. na stanowisku kierownika, a powódka w aptece na stanowisku kierownika sprzedaży. Oprócz tego powódka prowadziła własną działalność gospodarczą pod nazwą (...), świadczącej usługi z zakresu księgowości.

powódka posiadała wykształcenie średnie i nie pracowała (zajmowała się dziećmi), a powód podsiadał wykształcenie podstawowe i prowadził własną jednoosobową działalność gospodarczą pod firmą (...) PPHU, świadczącą usługi w branży motoryzacyjnej. Złożyli również oświadczenie o świadomości wpływu zmian oprocentowania i kursu waluty kredytu na wysokość miesięcznych rat.

Powodowie pisemnie oświadczyli, że zostali poinformowani i ryzyku kursowym oraz wynikającym ze zmiennej stopy procentowej i po zapoznaniu się tymi ryzykami, wnoszą o udzieleni kredytu indeksowanego do waluty obcej.

(dowód: wniosek kredytowy, k.126-133; oświadczenia k. 144,145;)

Pozytywna decyzja kredytowa została wydana w dniu 22 kwietnia 2008 r.

(decyzja k. 134-139)

W 2008 r. powodowie przeprowadzali remont swojego domu i nie mieli środków na jego dokończenie. Zdecydowali wtedy, że zaciągną na ten cel kredyt. Wybierając ofertę kredytu, powodowie korzystali z usług firmy zajmującej się doradztwem finansowym. Pośrednik przedstawił powodom ofertę kredytu indeksowanego walutą CHF w (...) Banku SA, rekomendując ją jako najkorzystniejszą dla powodów spośród innych produktów kredytowych z uwagi na stabilność kursu waluty CHF. W siedzibie banku powodowie byli tylko raz – w celu podpisania umowy. Podczas spotkania nie zostali poinformowani o ryzyku walutowym, podtrzymano rekomendację, że kredyt indeksowany do waluty CHF jest produktem bezpiecznym w związku z niskimi wahaniami kursu tej waluty. Powodowie byli świadomi, że kurs CHF może wzrosnąć, ale doradca kredytowy mówił im, że może to być wzrost o kilka groszy. Powodoeie nie byli świadomi, że warz ze wzrostem kursu CHF, wzroście saldo zadłużenia na rachunku kredytowym.

Powodowie przeczytali umowę przed jej podpisaniem. Nie było możliwości negocjowania jej warunków. Harmonogram spłat, który otrzymali powodowie był wyrażony w CHF, a kredyt był spłacany w PLN. Powodowie sami przeliczali raty na złotówki, nie wiedzieli jaki sposób bank ustala wysokość kursu CHF we własnych tabelach kursów walut obcych. Bank nie zaproponował powodom, aby spłacali kredyt w CHF, a powodowie o to nie wnioskowali.

Zarówno w dacie zawarcia umowy, jak i obecnie, powodowie pozostają w ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej. W kredytowanej nieruchomości nie była prowadzona działalność gospodarcza.

(zeznania powodów k. 500v. 00:06:59-00:14:05)

W dniu 24 kwietnia 2024 roku M. C. i K. C. zawarli z (...) Bank S.A. z siedzibą w K. umowę kredytu hipotecznego indeksowanego do CHF, oznaczoną nr (...).

Śródki z kredytu przeznaczone miały zostać na: spłatę karty kredytowej w (...) SA (8.500 zł), spłatę pozostałych zobowiązań kredytobiorców (3.500 zł), dowolny cel konsumpcyjny (229.400 zł), uiszczenie składki z tytułu ubezpieczenia denominowanych kredytów hipotecznych (6.442,61 zł), uiszczenie składki z tytułu ubezpieczenia od ryzyka utraty wartości nieruchomości (5.154,09 zł), pokrycie składek ubezpieczeniowych z §4 ust. 1 (2.937,04 zł), uiszczenie kosztów związanych z ustanowieniem hipoteki zabezpieczającej spłatę kredytu (224,32 zł), uiszczenie składki pakietowego ubezpieczenia na wypadek odmowy ustanowienia hipoteki (1.546,23 zł) - § 2 Umowy.

Kredyt udzielony został w złotych polskich przy przeliczeniu jego wartości na walutę obcą – franka szwajcarskiego – według kursu kupna waluty z tabeli kursowej banku obowiązującej w dniu jego uruchomienia ( § 9 ust. 2 Umowy).

Kwota udzielonego kredytu opiewała na 257.704,29 zł indeksowanego kursem CHF; Przy założeniu, że uruchomiono całość kredytu w dacie sporządzenia umowy równowartość kredytu wynosiłaby 126.078,42 chf. Rzeczywista równowartość miała zostać określona po wypłacie kredytu. Kredytobiorcy oświadczyli, iż są świadomi ryzyka kursowego związanego ze zmianą kursu waluty indeksacji w stosunku do złotego w całym okresie kredytowania i akceptują to ryzyko ( § 1 ust. 1 Umowy).

Postanowiono, że kredyt będzie spłacany w 2480 miesięcznych równych ratach kapitałowo-odsetkowych ( § 1 ust. 2 Umowy), które zgodnie z § 10 ust. 1 Umowy miały być regulowane przez kredytobiorcę w terminach, kwotach i na rachunek wskazanych w aktualnym harmonogramie spłat.

Wysokość zobowiązania miała być ustalana jako równowartość wymaganej spłaty wyrażonej w walucie CHF, po jej przeliczeniu według kursu sprzedaży walut określonego w Bankowej Tabeli Kursów do CHF, obowiązującego w dniu spłat ( § 10 ust. 3 Umowy).

Zabezpieczenie spłaty kredytu stanowić miały: hipoteka kaucyjna na rzecz banku do kwoty stanowiącej 170% kwoty kredytu ustanowiona na nieruchomości w postaci działki gruntu nr ew. (...), położonej w G. przy ul. (...) , będąca w użytkowaniu wieczystym M. C., ubezpieczenie z tytułu pakietowego ubezpieczenia na wypadek odmowy ustanowienia hipoteki, cesja na rzecz banku wierzytelności z tytułu umowy ubezpieczenia nieruchomości od ognia, powodzi i innych zdarzeń losowych, weksel in blanco wraz z deklaracją do czasu przedstawienia w Banku odpisu księgi wieczystej nieruchomości zawierającego prawomocny wpis hipoteki na rzecz banku, ubezpieczenie od ryzyka utraty wartości nieruchomości oraz ubezpieczenie denominowanych kredytów hipotecznych ( § 3 ust. 1-6 Umowy).

Oprocentowanie kredytu było zmienne i w dniu sporządzenie umowy wynosiło 6,04 % w skali roku, na które składała się obowiązująca stawka DBCHF i stała marża banku w wysokości 3,23%. Kredytobiorcy oświadczyli, że są świadomi ryzyka wynikającego ze zmiennego oprocentowania w całym okresie kredytowania i akceptują to ryzyko ( § 1 ust. 3 Umowy).

W §6 ust. 1 Umowy i § 2 Regulaminu zdefiniowano pojęcie „Bankowej Tabeli kursów walut dla kredytów dewizowych i indeksowanych kursem walut” (Tabela Kursów) jako sporządzoną przez merytoryczną komórkę Banku na podstawie kursów obowiązujących na rynku międzybankowym w chwili sporządzenia tabeli i po ogłoszeniu kursów średnich przez NBP, tabelę sporządzoną o godzinie 16:00 każdego dnia roboczego i obowiązującą przez cały następny dzień roboczy.

Kredytobiorcy wyrazili zgodę na uczestnictwo w programie (...) w ramach zadeklarowanych ubezpieczeń: odpowiedzialności cywilne w życiu codziennym (2.577,04 zł- za pierwsze 2 lata ubezpieczenia) i ubezpieczenia nieruchomości od ognia i innych zdarzeń losowych (360 zł – za pierwszy rok ubezpieczenia) - §4 umowy.

Kredyt mógł zostać przewalutowany na wniosek kredytobiorcy pod warunkami określonymi w umowie ( § 20 umowy).

Zgodnie z § 16 ust. 4 Regulaminu, w przypadku kredytu indeksowanego do waluty obcej, bank w następnym dniu po upływie terminu wymagalności całego kredytu, dokonuje przewalutowania całego wymagalnego zadłużenia w PLN, z zastosowaniem aktualnego kursu sprzedaży dewiz, określonego przez bank w Tabeli Kursów Walut. Poczynając od dnia przewalutowania bank pobiera od wymagalnego kapitału karne odsetki w wysokości dwukrotności oprocentowania kredytów udzielanych w PLN przy zastpspwaniu aktualnego z dnia przewalutowania wskaźnika DBPLN oraz marży obowiązującej w dniu wypłaty kredytu.

Stosownie do § 19 ust. 5 Regulaminu, kwota raty spłaty, w przypadku kredytu indeksowanego w walucie obcej, obliczana jest według kursu sprzedaży dewiz obowiązującym w Banku na podstawie obowiązującej w Banku Tabeli Kursów z dnia wpływu środków.

Z kolei w myśl § 21 ust. 5 Regulaminu, w przypadku kredytu indeksowanego do waluty obcej, , prowizja za wcześniejszą spłatę przeliczona jest według kursu sprzedaży dewiz na podsatwie obowiązującej w banku Tabeli Kursów z dnia realizacji pierwszej spłaty.

Zgodnie z § 30 ust. 1 Regulaminu kredyt na wniosek kredytobiorcy mógł zostać przewalutowany pod warunkiem, iż saldo kredytu po przewalutowaniu spełnia warunku określone dla maksymalnej kwoty kredytu w zakresie wartości rynkowej nieruchomości stanowiącej przedmiot zabezpieczenia. Przewalutowanie, w przypadku zmiany waluty z waluty obcej na polską, następowało według kursu sprzedaży dewiz z dnia złożenia wniosku na podstawie obowiązującej Tabeli Kursów (§ 30 ust. 3 pkt. 2 Regulaminu).

(dowód: umowa, k. 11-16, harmonogram spłat k. 146, regulamin, k.109 i nast.)

Kredyt w wysokości 257.704,30 PLN (co odpowiadało kwocie 125.832,18 CHF po przeliczeniu po kursie kupna CHF z tabeli kursowej banku z dnia wypłaty kredytu) został wypłacony powodom na ich wniosek w dniu 29 kwietnia 2008 r.

(potwierdzenie wypłaty środków k. 142; wniosek k. 140)

Powodowie nie spłacali rat kredytu zgodnie z harmonogramem. Na dzień 17 lipca 2012 r. ich zadłużenie w spłacie kredytu wynosiło 3.555,08 zł, w tym odsetki – 2.413,03 zł.

W dniu 17 lipca 2012 r. strony podpisały Aneks nr (...) do umowy kredytu, w którym powodowie wyrazili zgodę na restrukturyzację kredytu dotyczącą odroczenia spłaty części rat kredytu na okres 60 miesięcy i wydłużenie okresu spłaty kredytu do 30 września 2053 r. Strony postanowiły zmienić na czas określony zasady spłaty kredytu w ten sposób, że w okresie 60 miesięcy od dnia wejścia w życie aneksu, powódka zobowiązał się do zapłaty miesięcznych rat określonych umową kredytu do wysokości 243 CHF każda. Ustalono, że wpłaty te będą w całości zaliczane na poczet spłaty kapitału kredytu, odsetki od kapitału będą naliczane na bieżąco, jednak ich spłata zostanie zawieszona na warunkach określonych w pozostałych postanowieniach aneksu.

(aneks nr (...) k. 17-18)

Pismem datowanym na 30 czerwca 2020 r. powodowie wezwali stronę pozwaną do zapłaty zwrotu wszystkich zapłaconych przez nich rat kredytu, które na dzień wystawienia pisma wynosiły kwoty 199.205,75 zł w związki z nieważnością umowy ze względu na zawarcie w jej treści klauzul abuzywnych – w terminie do 20 lipca 2020 r.

(wezwanie do zapłaty 25-26)

Postanowieniem z dnia 20 lipca 2023 r. Sąd Rejonowy dla m.st. Warszawy w W. w sprawie ogłosił upadłość (...) Bank SA z siedzibą w W. i wyznaczył syndyka M. K.. (okoliczność znana urzędowo)

Pismem datowanym na 22 czerwca 2022 r., doręczonym w dniu 27 czerwca 2022 r. bank złożył powodom oświadczenie o skorzystaniu z prawa zatrzymania świadczenia w postaci dochodzonych pozwem wierzytelności z tytułu nieważności umowy kredytu , do których bank może zostać zobowiązany w przypadku prawomocnego zakończenia sporu sądowego , do czasu zaoferowania przez powodów świadczenia wzajemnego banku w kwocie 257,704,29 zł tytułem wypłaconego i wykorzystanego przez powodów kapitału kredytu albo zabezpieczenia roszczenia o jego zwrot.

(pismo pozwanego z zarzutem zatrzymania k. 341 z potwierdzeniem doręczenia k. 343, 345)

Powyższy stan faktyczny Sąd ustalił w oparciu o zgromadzone w aktach sprawy dokumenty oraz przesłuchanie powodów. Brak było podstaw do odmowy wiarygodności zeznaniom strony powodowej co do okoliczności towarzyszących zawarciu umowy kredytu.

Zeznania świadka R. D. (k. 255-256, k. 267-274) niewiele wniosły, ponieważ dotyczyły faktów dotyczących ogólnych procedur stosowanych przez bank przy udzielaniu kredytów indeksowanych do waluty CHF, a świadek ten nie uczestniczył w procesie udzielania kredytu powodom, jego zeznania nie miały by wpływu na rozstrzygnięcie Sądu.

Sąd Okręgowy zważył co następuje:

Należy zaznaczyć, że niniejsze uzasadnienie dotyczy wyłącznie rozstrzygnięcia w przedmiocie uwzględniania roszczenia o ustalenie nieważności umowy kredytu. Przesłanką dopuszczalności wydania wyroku częściowego jest okoliczność, że część żądania lub niektóre z żądań pozwu nadają się do rozstrzygnięcia (art. 317 § 1 i 2 k.p.c.). Oznacza to, że zarówno ustalone w sprawie fakty, jak i ustalony stan prawny pozwalają na prawidłową ich ocenę, a w konsekwencji orzeczenie o ich zasadności (Piaskowska Olga Maria, Art. 317 k.p.c., [W:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Art. 1–505(39). Tom I, Piaskowska Olga Maria (red.), Lex).

Postępowanie co do roszczenia o zapłatę pozostaje zawieszone z uwagi na upadłość pozwanego Banku.

W zakresie żądania ustalenia nieważności przedmiotowej umowy kredytowej zostało ono sformułowane na podstawie art. 189 k.c. zgodnie z którym powód może żądać ustalenia przez Sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny.

Postępowanie sądowe z powództwa kredytobiorcy będącego konsumentem o ustalenie nieistnienia stosunku prawnego z umowy kredytu, prowadzone przeciwko bankowi, co do ogłoszono upadłość, nie jest sprawą o wierzytelność, która podlega zgłoszeniu do masy upadłości w rozumieniu art. 145 ust. 1 ustawy z 28.02.20023 r. Prawo upadłościowe i może by podjęte z chwilą ustalenia osoby pełniącej funkcje syndyka. (tak SN w uchwale z 19.09.2024 III CZP 5/24)

Wobec tego, że interes prawny, będący materialno-prawną przesłanką powództwa o ustalenie, badany jest przez Sąd z urzędu, gdyż stwierdzenie jego braku skutkuje oddaleniem powództwa wprost, bez analizy żądania powoda pod kątem merytorycznym, konieczne było odniesienie się do kwestii jego skuteczności.

Piśmiennictwo i judykatura łączy interes prawny z istnieniem niepewności stanu prawnego lub prawa, ujmując go najczęściej jako potrzebę prawną wynikającą z określonej sytuacji powoda, która zagraża naruszeniem uprawnień mu przysługujących bądź też stwarza wątpliwość co do ich istnienia czy realnej możliwości ich realizacji (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia: 14 lipca 1972r., III CRN 607/71, OSNCP 1973/4/64; 2 lutego 2006 c., II CK 395/05, Lex 192028). Potrzeba ta nie może być pojmowana abstrakcyjnie, z ogólnym odwołaniem np. do konieczności uporządkowania stanu prawnego przez wyeliminowanie wadliwej czynności z obrotu, niemniej formułowane, zwłaszcza w nowszym orzecznictwie, dyrektywy interpretacyjne wskazują na szerokie rozumienie tego pojęcia, w kontekście prawa do sądu, w sposób elastyczny, z uwzględnieniem celowościowej wykładni (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 czerwca 2009 r., OSNC-ZD 2010/2/47).

Otwarcie drogi procesu o świadczenie pozwala na przesłankowe rozstrzygnięcie o różnicy zdań co do stosunku prawnego będącego źródłem zapłaty. (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 29 lutego 1972r., I CR 388/71, Lex nr 7066, z dnia 5 lutego 2009r„ 1 CSK 332/08, Lcx nr 500176, z dnia 9 grudnia 2011r., III CSK 138/ 11, Lex nr 1109267). Orzecznictwo w tym zakresie jest ugruntowane (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 29 lutego 1972 r., I Cr 388/71, Lex nr 7066, z dnia 5 lutego 2009 r., I CSK 332/08, Lex nr 500176, z dnia 9 grudnia 2011 r., III CSK 138/11, Lex nr 1109267). Nie oznacza to jednak, że strona powodowa utraciła interes prawny do ustalenia nieważności stosunku prawnego wykreowanego przedmiotową umową poprzez możliwość uzyskania szerszej ochrony roszczeń w ramach powództwa o zapłatę. W szczególności strona powodowa nie traci interesu prawnego, gdy sfera jej ochrony prawnej jest szersza, a wyrok w sprawie o świadczenie nie usunie wszystkich niepewności, mogących wynikać z określonego stosunku w przyszłości. Każdorazowo konieczne jest rozważenie okoliczności konkretnej sprawy oraz sytuacji prawnej strony powodowej, ocenianej w płaszczyźnie obecnych i prawdopodobnych stosunków prawnych z jej udziałem, a także celu do jakiego powództwo zmierza oraz możliwości dostatecznego jego zrealizowania przy wykorzystaniu innych środków prawnych.

Zakładana w niniejszej sprawie nieważność umowy oznacza, że umowa nie wywołała skutków dla niej właściwych, jeśli zatem zachowania osób dokonujących czynności połączone były ze spełnieniem świadczenia, jak w tej sprawie, a przesunięcia majątkowe okazały się ostatecznie nie mieć podstawy prawnej, powstaje obowiązek zwrotu nienależnego świadczenia (art. 410 § 1 k.c.). Przeprowadzenie stosownego rozliczenia finansowego co do zasady nie wymaga odrębnego orzeczenia o nieważności umowy i właściwą drogą pozostawać powinno wówczas powództwo o zapłatę. Powództwo wniesione w trybie art. 189 k.p.c. obok roszczenia o zapłatę może być jednak uznane za właściwy środek prawny, który pozwoli w sposób definitywny rozstrzygnąć, czy zawarta przez strony umowa o kredyt hipoteczny ukonstytuowała ważny i skuteczny stosunek prawny w oparciu, o który bankowi służyć będzie nadal względem strony powodowej roszczenie o zapłatę.

Przechodząc do materialnoprawnej oceny zasadności powództwa należy zauważyć, że okolicznością niesporną w niniejszej sprawie było podpisanie przez strony umowy, na podstawie której bank udzielił stronie powodowej kredytu.

Treść wyżej wymienionej umowy odpowiadała definicji umowy kredytu zawartej w art. 69 ustawy - prawo bankowe (w brzmieniu obowiązującym w dacie zawarcia przez strony umowy kredytu (tekst jedn. Dz. U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 z późn. zm.).

Kredyt został udzielony stronie powodowej w złotych polskich przy jednoczesnym przeliczeniu jego wartości na walutę obcą – franka szwajcarskiego według kursu kupna waluty z tabeli kursowej kredytodawcy - kredyt indeksowany. Klauzula waluty była w tym stosunku tylko formą waloryzacji. Zastosowanie ww. mechanizmu, w związku ze zmianami kursu walut, mogło prowadzić do obciążenia kredytobiorcy obowiązkiem zwrotu sumy kapitału o innej wartości rynkowej od pierwotnie przekazanej do wykorzystania. Tego rodzaju rozwiązanie uznawano jednak za dopuszczalne na gruncie art. 353 ¹ k.c. (por. np. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 1 marca 2017 r., IV CSK 285/16 czy z dnia 14 lipca 2017 roku w sprawie II CSK 803/16, Legalis). Pozwalał na to, obowiązujący w dacie kontraktowania, art. 358 ¹ § 2 k.c., zgodnie z którym strony mogły zastrzec w umowie, że wysokość świadczenia pieniężnego zostanie ustalona według miernika wartości innego niż pieniądz, a miernikiem tym mogła być także inna waluta. Przepisy prawa bankowego nie ograniczały w tym zakresie swobody kontraktowania. Wprawdzie, w dacie, kiedy zawierana była przedmiotowa umowa, nie regulowano w sposób szczególny kredytu indeksowanego czy denominowanego, ale praktyka te warianty umowy ukształtowała, a akceptację dla niej odnaleźć można, w wydanej w późniejszym okresie, ustawie z dnia 29 lipca 2011 r. o zmianie ustawy - Prawo bankowe oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2011 r., nr 165, poz. 984). Ustawodawca nie wyeliminował wówczas wzorców obejmujących kredyty waloryzowane, wprowadził natomiast do prawa bankowego nowe przepisy art. 69 ust. 2 pkt 4a i ust. 75b, mające zastosowanie także do umów zawartych przed wejściem w życie ustawy nowelizacyjnej w odniesieniu do niespłaconej jeszcze części kredytu (art. 4 ustawy z dnia 29 lipca 2011 r.).

W orzecznictwie utrwalony jest już pogląd, że poddanie waloryzacji świadczeń z umowy kredytowej trudno potratować, jako sprzeczne z funkcją tej umowy, która sprowadza się do odpłatnego sfinansowania przez bank określanego celu, jaki chce osiągnąć kredytobiorca.

W ocenie Sądu zatem wprowadzenie do umowy postanowienia przewidującego mechanizm indeksacji nie było sprzeczne z treścią art. 69 ust. 1 i ust. 2 pkt 2 ustawy Prawo Bankowe.

Zgodnie z art. 385 ¹ § 1 k.c. postanowienia umowy zawieranej z konsumentem, nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne). Nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny.

Stosownie do treści art. 385 ¹ § 3 k.c., nieuzgodnione indywidualnie są te postanowienia umowy, na których treść konsument nie miał rzeczywistego wpływu.

W szczególności odnosi się to do postanowień umowy przejętych z wzorca umowy zaproponowanego konsumentowi przez kontrahenta.

Zgodnie z art. 385 ¹ § 4 k.c., ciężar dowodu, że postanowienie zostało uzgodnione indywidualnie, spoczywa na tym, kto się na to powołuje.

Podkreślić należy, że art. 385 ¹ k.c. stanowi implementację art. 3 dyrektywy Rady Wspólnot Europejskich 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz. Urz. WE L Nr 95, s. 29 z późn. zm.). Stosownie do niego warunki umowy, które nie były indywidualnie negocjowane, mogą być uznane za nieuczciwe, jeśli stoją w sprzeczności z wymogami dobrej wiary, powodują znaczącą nierównowagę, wynikających z umowy praw i obowiązków stron ze szkodą dla konsumenta.

Ugruntowany jest przy tym pogląd, że kwalifikacja według przesłanek z art. 385 ¹ § 1 k.c. dokonywana powinna być według stanu na dzień kontraktowania, bez względu na późniejszy rzeczywisty sposób wykonywania umowy (por. uchwala z dnia 20 czerwca 2018r., III CZP 29/17, OSNC 2019/1/2). Również na tle dyrektywy nr 93/13 EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.U. L95, s.29-34, polskie wydanie specjalne: Rozdział 15, Tom 002, s. 288-293) przyjęto, że celem art. 4 ust.1 tej dyrektywy jest ochrona konsumenta, toteż ocena nieuczciwego charakteru warunków umowy powinna uwzględniać okoliczności, o których konsument wiedział lub które mógł przewidzieć w chwili zawierania umowy. Ocena ta nie powinna zależeć od zdarzeń, które wystąpią po zawarciu umowy i są niezależne od woli stron.

System ochrony ustanowiony na mocy dyrektywy 93/13 opiera się na założeniu, że konsument jest stroną słabszą niż przedsiębiorca, zarówno co do siły negocjacyjnej (a zatem i jego zdolności negocjacyjnych), jak i ze względu na stopień poinformowania (zob. w szczególności wyroki TS: z dnia 27 czerwca 2000 r., O. Grupo E. i S. E., od C-240/98 do C-244/98, pkt 25; z dnia 26 października 2006 r., M. C., (...), pkt 25; z dnia 14 marca 2013 r., A., C-415/11, pkt 44; z dnia 14 czerwca 2012 r., B. E. de C., C-618/10, pkt 39; z dnia 26 marca 2019 r., A. B., C-70/17, pkt 49).

Proces kontroli niedozwolonych (abuzywnych) postanowień umownych (w prawie Unii określanych jako nieuczciwe warunki umowne) przez sąd krajowy składa się z dwóch odmiennych, następujących po sobie etapów. Pierwszy etap dotyczy kwalifikacji przez sąd krajowy postanowienia umownego jako niedozwolonej klauzuli, natomiast drugi, odnosi się do określenia przez ten sąd konsekwencji, jakie należy wyciągnąć z uznania jej abuzywności (opinia rzecznika generalnego M. S. z 13 września 2018 r., A. B., C-70/17 i C-179/17, pkt 65).

W przedmiotowej sprawie strona powodowa posiadała status konsumencki w rozumieniu art. 22 ¹ k.c., który stanowi, że za konsumenta uważa osobę fizyczną dokonującą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową. W rozpoznawanej sprawie powód w dacie zawarcia umowy kredytu prowadził jednoosobową działalność gospodarczą, świadcząc usługi dotyczące napraw samochodów. Działalność ta była prowadzona pod innym adresem, niż dom, na wyremontowanie którego powodowie zaciągnęli kredyt, pieniądze z kredytu nie były przeznaczone na prowadzenie tej działalności, a z zaoferowanego Sądowi materiału dowodowego nie wynika, by zaciągnięcie kredytu z działalnością gospodarczą powoda było w jakikolwiek sposób związane. Wyremontowany dom nie był też nigdy przedmiotem najmu, powodowie do dziś w nim mieszkają.

W art. 385 ¹ § 4 k.c., ustawodawca wprowadził domniemanie braku indywidualnych uzgodnień postanowień umowy w przypadku, gdy postanowienie umowy zostało zaczerpnięte z wzorca umowy. Nie ulega wątpliwości, że przedmiotem umowy zawartej ze stroną powodową jako konsumentem był oferowany przez pozwanego kredyt, który stanowił gotowy produkt. Pozwany nie wykazał, aby strona powodowa miała wpływ na treść zakwestionowanych postanowień umowy, w szczególności zaś tych regulujących kwestię przeliczania samego kredytu, jak i wartości poszczególnych rat kredytowych z franków szwajcarskich na złote, według kursów ustalonych w tabeli kursów banku.

Warunkiem koniecznym (choć niewystarczającym) ustalenia, iż postanowienie umowne zostało indywidualnie uzgodnione z konsumentem, jest przedstawienie przez przedsiębiorcę dowodu, iż treść tego postanowienia była przedmiotem negocjacji z konsumentem. Jednocześnie, zgodnie z art. 3 ust. 2 dyrektywy Rady 93/13/EWG fakt, że niektóre postanowienia umowy były negocjowane indywidualnie, nie wyłącza uznania innych jej postanowień za nieuzgodnione indywidualnie, zwłaszcza jeżeli ogólna ocena umowy wskazuje na to, że została ona sporządzona na podstawie uprzednio sformułowanego wzorca. W nauce prawa nie budzi wątpliwości, że za nieuzgodnione indywidualnie trzeba uznać także postanowienie, które konsument wybrał spośród kilku zaproponowanych przez przedsiębiorcę.

W świetle art. 385 ¹ k.c. bez znaczenia jest także i to czy strona powodowa świadomie dokonała wyboru umowy o kredyt denominowany, jeśli tekst tej umowy został opracowany przez pozwanego (por. A. Olejniczak, Komentarz do art. 385, w: Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania - część ogólna, red. A. Kidyba, LEX 2014, i przywołana tam literatura, A. Rzetecka-Gil, Komentarz do art. 385 ¹, w: Kodeks cywilny. Komentarz. Zobowiązania - część ogólna, tejże, LEX 2011; por. również: M. Jagielska, Nowelizacja Kodeksu cywilnego: kontrola umów i wzorców umownych, Monitor Prawniczy 11/2000, s. 700; podobnie Sąd Okręgowy w Warszawie w wyroku z dnia 14 grudnia 2010 r., sygn. akt: XVII Amc 426/09).

W niniejszej sprawie strona powodowa zakwestionowała zawarte w umowie postanowienia, określające mechanizm indeksacji.

Postanowienia umowy stron w zakresie sposobu waloryzacji niewątpliwie mają charakter blankietowy. Nie spełniają warunku przejrzystości postanowień umowy, odwołują się do miernika wartości nie mającego charakteru obiektywnego i zewnętrznego, gdyż odwołanie następuje do kursów kupna i sprzedaży waluty CHF, obowiązujących u kredytodawcy, a więc ustalanych przez niego jednostronnie i samodzielnie (nawet jeśli ogólnikowo odwołują się do kursów ogłaszanych przez NBP), powodując, że kredytobiorcy nie są w stanie ustalić zasad, wedle których następuje ustalenie kursów walut, a w konsekwencji wysokości rat kapitałowo-odsetkowych. Jednocześnie nawet ewentualne wytłumaczenie mechanizmu należy uznać za niewystarczające, ponieważ zasady nie wynikają z umowy, a zatem są nieweryfikowalne i przeciętny konsument-kredytobiorca nie ma w tym zakresie wiedzy, wynikającej z łączącego strony stosunku prawnego.

Nadto, omawiane postanowienia umożliwiają pobieranie przez kredytodawcę dodatkowego zysku poprzez stosowanie niejednolitego miernika wartości (odpowiednio kursu kupna CHF i kursu sprzedaży CHF), co powoduje, że kredytobiorcy obowiązani są do zapłaty wyższych rat kapitałowo-odsetkowych, nawet wówczas, gdy kurs waluty, będący przyjętym przez strony miernikiem wartości i podstawą waloryzacji świadczenia, w ogóle nie uległ zmianie na przestrzeni wykonywania umowy i spłaty kredytu. W tym zakresie, nie tylko językowa treść klauzul waloryzacyjnych ma abuzywny charakter, lecz cały mechanizm ich łącznego zastosowania, który należy rozumieć jako nieuczciwą regułę postępowania wynikającą z klauzul waloryzacyjnych.

Za sprzeczne z dobrymi obyczajami uznaje się działania niezgodne z zasadą równorzędności stron kontraktujących. Rażącym naruszeniem interesów konsumenta jest z kolei nieusprawiedliwiona dysproporcja praw czy obowiązków na jego niekorzyść w stosunku obligacyjnym. Wspólną cechą wyżej wskazanych przesłanek jest nierównomierne rozłożenie praw, obowiązków, czy ryzyka między stronami, prowadzące do zachwiania równowagi kontaktowej (tak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13 lipca 2005 r., I CK 832/04, Legalis numer 71468). Działanie wbrew dobrym obyczajom, w zakresie kształtowania treści stosunku obligacyjnego, oznacza natomiast tworzenie przez partnera konsumenta takich klauzul umownych, które godzą w równowagę kontraktową stron stosunku umownego. W stosunkach z konsumentami szczególne znaczenie mają te oceny zachowań podmiotów w świetle dobrych obyczajów, które odwołują się do takich wartości jak szacunek wobec partnera, uczciwość, szczerość, zaufanie, lojalność, rzetelność i fachowość. Postanowienia umów, które kształtują prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z nimi kwalifikować należy zawsze jako sprzeczne z dobrymi obyczajami, w rozumieniu przepisu art. 385 ¹ § 1 k.c. Za sprzeczne z dobrymi obyczajami można w tym rozumieniu uznać także działania zmierzające do niedoinformowania, czy dezorientacji.

Odnosząc te rozważania do niniejszej sprawy nie może ulegać zatem wątpliwości, że istnieją podstawy do uznania, że postanowienia przedmiotowej umowy kredytowej, w zakresie w jakim przewidują przeliczanie należności kredytowych według kursów ustalonych w tabeli sporządzanej przez pozwany bank, kształtują prawa i obowiązki strony powodowej jako konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jej interesy.

Zdaniem Sądu bank, wprowadzając klauzule waloryzacyjne oparte o kursy walut wskazane w sporządzanych przez niego tabelach, przyznał sobie prawo do jednostronnego regulowania wysokości rat kredytu i wysokości całej wierzytelności poprzez wyznaczanie w tabelach kursowych kursu sprzedaży franka szwajcarskiego oraz wartości spreadu walutowego (rozumianego jako różnica pomiędzy kursem sprzedaży a kursem zakupu waluty obcej). Ta nieprecyzyjność, istotna szczególnie przy długotrwałym związaniu stron stosunkiem obligacyjnym, stwarzała stan wykraczający poza zwykłe ramy ryzyka przedsięwzięcia i narażała stronę powodową na oddziaływanie czynników trudnych do obiektywnego zweryfikowania. O poziomie swego zadłużenia kredytobiorcy tak naprawdę dowiadywać się mieli każdorazowo po ściągnięciu wyliczonej przez bank raty z rachunku bankowego. Doszło zatem do nierównomiernego rozkładu praw i obowiązków stron, przy uprzywilejowaniu podmiotu profesjonalnego, mającego pozycję ewidentnie silniejszą w nawiązanym stosunku. Istotne z punktu widzenia niniejszej sprawy jest to, że waloryzacja rat kredytów udzielanych na podstawie analizowanej umowy o kredyt hipoteczny odbywa się w oparciu o tabele kursowe sporządzane przez pozwanego. O abuzywności analizowanych postanowień umownych przesądza fakt, że klauzule te pozwalały wyłącznie bankowi na określenie miernika wartości i uprawnienie banku do określania wysokości kursu sprzedaży CHF formalnie nie doznawało uregulowanych ograniczeń.

Oceny abuzywności postanowień umowy, jak już wcześniej wskazano dokonuje się z uwzględnieniem stanu rzeczy istniejącego w chwili jej zawarcia ( art. 4 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r.), co oznacza, że okoliczności wykonania umowy nie mają dla tej oceny żadnego znaczenia. Sposób ustalania kursu danej waluty wpływa bezpośrednio na wysokość zobowiązania konsumenta, zaś bank konstruując umowę przyznał sobie prawo do jednostronnego regulowania wysokości rat kredytu indeksowanego w CHF. Tym samym ustalony w umowie sposób waloryzacji należało ocenić jako naruszający równowagę i słuszność kontraktową w relacjach przedsiębiorcy z konsumentem.

Postanowienia określające podobny schemat przeliczenia kredytu były wielokrotnie przedmiotem kontroli indywidualnej, w której uznawano ich niedozwolony charakter (por. np. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 22 stycznia 2016 r., I CSK 1049/14, z dnia 1 marca 2017 r., IV CSK 285/16, z dnia 19 września 2018 r., I CNP 39/17, z dnia 24 października 2018 r., II CSK 632/17, z dnia 13 grudnia 2018 r., V CSK 559/17, z dnia 4 kwietnia 2019 r., III CSK 159/17, z dnia 9 maja 2019 r., 1 CSK 242/18, z dnia 29 października 2019 r., IV CSK 309/18 - dostępne w bazie Legalis.). Argumenty tam przytoczone znajdą zastosowanie również w przypadku umowy stron.

Brak jest podstaw do przyjęcia, iż cokolwiek w treści stosunku prawnego łączącego strony mogło zmienić wejście w życie, po zawarciu umowy stron, przepisów Ustawy o zmianie ustawy – Prawo bankowe oraz niektórych innych ustaw z dnia 29 lipca 2011 r. (Dz.U. nr 165, poz. 984), tj. tzw. ustawy „antyspreadowej”. Przepisy tej ustawy wprowadziły do ustawy Prawo bankowe m.in. przepis art. 69 ust. 2 pkt 4a, który określa, że umowa kredytu powinna określać w szczególności - w przypadku umowy o kredyt denominowany lub indeksowany do waluty innej niż waluta polska - szczegółowe zasady określania sposobów i terminów ustalania kursu wymiany walut. Przepisy wyżej przywołanej ustawy nowelizacyjnej nie dotyczyły w żaden sposób ewentualnej abuzywności postanowień umowy kredytowej zawartej przed wejściem w życie tejże ustawy. Wejście w życie, już po zawarciu umowy stron, nowelizacji Prawa bankowego podwyższającej standardy informacyjne w przypadku umów kredytowych denominowanych lub indeksowanych do waluty innej, niż waluta polska, podobnie jak wejście w życie regulacji umożliwiających spłatę zadłużenia bezpośrednio w walucie waloryzacji (co w istocie nie eliminowało ryzyka kursowego), nie mogło pozbawić konsumenta możliwości ustalenia bezskuteczności niedozwolonych postanowień umownych, skoro brak związania konsumenta niedozwolonymi postanowieniami umownymi istnieje ex tunc (od daty zawarcia umowy) i podlega uwzględnieniu z urzędu przez sąd (por. uzasadnienie wyroku SN z dnia 4 kwietnia 2019 r., III CSK 159/17 oraz wyroku SN z dnia 27 listopada 2019 r., II CSK 483/18.

Jak wywiódł Sąd Apelacyjny w Łodzi w orzeczeniu w sprawie o sygn. akt I ACa 1196/18: „Quod initio vitiosum est, non potest tractu temporis convalescere, tzn. to, co od początku jest wadliwe, nie może być uzdrowione przez (sam) upływ czasu. Czynność prawna, która była nieważna w momencie jej dokonywania, nie może zostać uzdrowiona na skutek późniejszej zmiany okoliczności.

Z tych względów, na ocenę abuzywnego charakteru omawianych klauzul waloryzacyjnych, pozostaje bez wpływu zawarcie przez strony, w dniu 9 grudnia 2009r., aneksu do umowy, w który postanowiono, że, wysokość zobowiązana będzie ustalana, jako równowartość wymagalnej spłaty wyrażonej w CHF, po jej przeliczeniu wg kursu sprzedaży waluty ustalanego przez NBP. Podkreślenia bowiem wymaga konieczność szczególnej staranności banku przy wprowadzeniu do umowy kredytowej, zawieranej na wiele lat, mechanizmu działania kursowego (por. np. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 29 października 2019 r., IV CSK 309/18 czy z dnia 27 listopada 2019 r., II CSK 438/18, Legalis). Istotne jest, wyraźne wskazanie zagrożeń wiążących się z oferowanym kredytem, tak by konsument miał pełne rozeznanie co do skutków ekonomicznych. Obowiązek informacyjny w zakresie ryzyka kursowego powinien zostać wykonany w sposób uwidaczniający konsumentowi, że zaciągnięcie tego rodzaju kredytu jest bardzo ryzykowne, a jego zaakceptowanie może rodzić powinność zwrotu kwoty wielokrotnie wyższej od pożyczonej mimo dokonywanych regularnych spłat.

Jak wynikało z poczynionych ustaleń, strona powodowa wybrała formułę waloryzacyjną, powiązaną z frankiem szwajcarskim. Dokonując wyboru kierowała się informacjami o korzyściach płynących z takiej formy kredytowania. Strona powodowa mogła mieć świadomość ryzyka kursowego, jednakże charakter udzielanych jej informacji nie był skonkretyzowany na tyle, by miała szansę zorientowania się co do możliwego rozwoju sytuacji. Chodziło przy tym nie tylko o proste konsekwencje zmiany oprocentowania czy zmiany kursu franka, ale związane ze stanem obu walut, ich relacjami w przeszłości oraz prognozami ich kursów na przyszłość w szerokiej perspektywie czasowej. Tylko wówczas strona powodowa mogłaby faktycznie ocenić poziom ryzyka towarzyszący kilkudziesięcioletniemu związaniu kontraktowemu. Z naruszeniem przez bank obowiązków informacyjnych wobec klientów powinna wiązać się stosowna sankcja przy rozstrzyganiu sporów między nimi (por. np. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 16 marca 2018 r., IV CSK 250/17 czy z dnia 9 stycznia 2019 r., I CSK 736/17, Legalis).

Z kolei sprzeczność z dobrymi obyczajami polega co do zasady na tym, że przedsiębiorca wyzyskuje swoją naturalną przewagę rynkową nad konsumentem, aby narzucić konsumentowi niekorzystne dla tego ostatniego rozwiązania w ramach danego stosunku umownego. W okolicznościach niniejszej sprawy zakwestionowane przez powodów postanowienia umowne nie zawierają przejrzystego, zrozumiałego i jednoznacznego opisu mechanizmu ryzyka kursowego oraz jego wpływu nie tylko na wysokość raty kredytowej, ale również na saldo zadłużenia, dzięki któremu mogliby oni samodzielnie oszacować ostateczną wysokość własnego zobowiązania. Z tych względów, klauzula przeliczeniowa musi być uznana za rażąco oraz w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami naruszającą interesy powodów dlatego, że w ramach stosunku umownego między stronami negatywne konsekwencje związane z ryzykiem wzrostu kursu waluty szwajcarskiej względem polskiej zostały przerzucono w praktyce w całości i bez żadnych umownych ograniczeń na kredytobiorców będących konsumentami – w rezultacie wysokość ich zobowiązania pieniężnego wobec banku mogła wzrastać w sposób praktycznie nieograniczony, na skutek wzrostu kursu waluty szwajcarskiej względem waluty polskiej (w umowie nie przewidziano żadnego górnego ograniczenia wzrostu wysokości zobowiązania powoda wyrażonego w walucie polskiej), co świadczy o rażącym zachwianiu równowagi praw i obowiązków stron. Co więcej, w zasadzie niesporne między stronami procesu jest to, że przewidzenie (nawet w przybliżeniu) wysokości i częstotliwości zmian kursu waluty szwajcarskiej względem polskiej, w okresie kilkudziesięciu lat obowiązywania umowy kredytu, nie było możliwe przez żadną ze stron (w tym przez pozwany Bank). Tym samym powodowie, decydując się na zawarcie umowy w żaden sposób nie mieli możliwości racjonalnego ocenienia, czy zawarcie umowy na warunkach zaproponowanych mu przez pozwany Bank jest dla nich korzystne.

Biorąc powyższe pod uwagę, w ocenie Sądu Okręgowego postanowienia umowne przedmiotowej umowy kredytowej, w zakresie, w jakim wprowadzają mechanizm ryzyka kursowego, którego ciężar został w całości przerzucony nie konsumenta oraz przeliczanie należności kredytowych według kursów ustalonych w tabeli sporządzanej przez pozwany Bank, mają charakter abuzywny.

Przechodząc dalej wskazać należy, że uznanie niedozwolonego charakteru postanowień umownych jest wyłączone w odniesieniu do postanowień określających główne świadczenia stron, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny.

Ani orzecznictwo, ani doktryna nie są jednolite w ocenie rozważanych klauzul. Początkowo zdawał się przeważać pogląd, wedle którego klauzule waloryzacyjne nie decydują o elementach przedmiotowo istotnych umowy kredytowej, czyli oddaniu i zwrocie środków pieniężnych, a jedynie wprowadzają dodatkowy mechanizm przeliczeniowy (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 22 stycznia 2016 r., I CSK 1049/14, z dnia 14 lipca 2017 r., II CSK 803/16, z dnia 29 października 2018 r., IV CSK 308/18, Legalis). Zarówno Sąd Najwyższy, jak sądy powszechne prezentowały jednak także i odmienne poglądy (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 grudnia 2019 r., V CSK 382/18, dostępny w bazie orzeczeń Sądu Najwyższego). W orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości za główne świadczenia uznawane są te, które charakteryzują daną umowę, z zaliczeniem do nich m.in. klauzul ryzyka kursowego (por. np. wyroki: z dnia 14 marca 2019 r. C —118/17 czy z dnia 3 października 2019 r., C – 260/18 K. D. i J. D. przeciwko (...) Bank (...) przywoływane w nich orzecznictwo).

Z kolei w uzasadnieniu wyroku SN z dnia 11 grudnia 2019 r. V CSK 382/18 wyrażono pogląd, zgodnie z którym „(…) wyeliminowanie ryzyka kursowego, charakterystycznego dla umowy kredytu indeksowanego do waluty obcej (…) jest równoznaczne z tak daleko idącym przekształceniem umowy, iż należy ją uznać za umowę o odmiennej istocie i charakterze, choćby nadal chodziło tu tylko o inny podtyp czy wariant umowy kredytu (…). Oznacza to z kolei, że po wyeliminowaniu tego rodzaju klauzul utrzymanie umowy o charakterze zamierzonym przez strony nie jest możliwe, co przemawia za jej całkowitą nieważnością (bezskutecznością).”. Podobnie w przypadku klauzuli zmiany oprocentowania. Wyrugowanie zmienności opartej na nieznanych kryteriach prowadziłoby do stosowania oprocentowania stałego, co również oznaczałoby przekształcenie umowy stron w kontrakt o zupełnie odmiennych charakterze.

W 2022 roku zapadało szereg orzeczeń SN w różnych składach podzielających wyżej przywołane oceny prawne. W uzasadnieniu wyroku z dnia 13 kwietnia 2022 roku II CSKP 15/22 wskazano na to, że „wyeliminowanie niedozwolonych klauzul kształtujących mechanizm indeksacji, określający główne świadczenie kredytobiorcy, prowadzi do przekształcenia kredytu złotowego indeksowanego do waluty obcej w zwykły kredyt złotowy (nieindeksowany), oprocentowany według stawki powiązanej ze stawką LIBOR. Wyeliminowanie zaś ryzyka kursowego, charakterystycznego dla umowy kredytu indeksowanego do waluty obcej i uzasadniającego powiązanie oprocentowania ze stawką LIBOR stanowi ingerencję w treść umowy równoznaczną z przekształcenie jej w umowę o istocie i charakterze, odbiegającym od zgodnego zamiaru stron”. Z kolei w uzasadnieniu wyroku SN z dnia 10 maja 2022 roku II CSKP 382/22 przywołano aprobująco wyżej sformułowaną argumentację użytą w uzasadnieniach wyroków w sprawach V CSK 382/18 i II CSKP 15/22 dodatkowo wskazując na to, że „ukształtowanie umowy kredytu złotowego oprocentowanego według stawki LIBOR jest sprzeczne z naturą stosunku prawnego łączącego strony. Po wyeliminowaniu tego rodzaju klauzul utrzymanie umowy o charakterze zamierzonym przez strony nie jest możliwe, co przemawia za jej całkowitą nieważnością (bezskutecznością)”. Dokładnie tę samą argumentację sformułowano w uzasadnieniu wyroku SN wydanego również w dniu 10 maja 2022 roku w sprawie II CSKP 285/22 konkludując pisemne uzasadnienie wyroku stwierdzeniem, zgodnie z którym „wyeliminowanie (...) abuzywnych klauzul przeliczeniowych nie prowadzi do utrzymania w mocy umowy kredytu indeksowanego kursem CHF jako kredytu złotowego oprocentowanego według stawki LIBOR”. Wyżej przywołane poglądy zaakceptowano także w uzasadnieniu wyroku SN z 20 maja 2022 roku sygn. akt II CSKP 796/22.

Dnia 25 kwietnia 2024 roku Sąd Najwyższy w składzie całej Izby Cywilnej podjął uchwałę (III CZP 25/22, wcześniej III CZP 11/21), której nadano moc zasady prawnej i w której stwierdzono:

1. W razie uznania, że postanowienie umowy kredytu indeksowanego lub denominowanego odnoszące się do sposobu określania kursu waluty obcej stanowi niedozwolone postanowienie umowne i nie jest wiążące, w obowiązującym stanie prawnym nie można przyjąć, że miejsce tego postanowienia zajmuje inny sposób określenia kursu waluty obcej wynikający z przepisów prawa lub zwyczajów.

2. W razie niemożliwości ustalenia wiążącego strony kursu waluty obcej w umowie kredytu indeksowanego lub denominowanego umowa nie wiąże także w pozostałym zakresie.

W przypadku niniejszej sprawy oznaczony sposób przeliczenia i wkalkulowane w jego ramy ryzyko zmiany kursu walut oddziaływało w oczywisty sposób na koszty obsługi kredytu i zakres świadczeń obciążających stronę powodową. Postanowienia dotyczące indeksacji nie ograniczają się do samego sposobu przeliczenia kwoty i określenia sposobu zmiany wysokości świadczenia kredytobiorców w przyszłości, ale wprost świadczenie to określają. Bez przeprowadzenia przeliczeń wynikających z indeksacji nie doszłoby do ustalenia wysokości kapitału podlegającego spłacie, wyrażonego w walucie obcej, a także nie doszłoby do ustalenia wysokości odsetek, które zobowiązani są zapłacić kredytobiorcy.

Przytoczony wyżej kierunek wykładni unijnej skłaniał w konsekwencji do wniosku, że sporne postanowienia stanowiły element głównego przedmiotu zawartej umowy kredytowej.

Stwierdzenie niedozwolonego charakteru postanowień nie prowadzi wprost do nieważności umowy w całości. Przepis art. 385 ¹k.c. przewiduje w takim wypadku szczególną sankcję - niezwiązania konsumenta wadliwymi postanowieniami, strony pozostają natomiast związane umową w pozostałym zakresie (§ 2). Usunięcie ze stosunku prawnego klauzuli abuzywnej prowadzi jednak do powstania luki, która może mieć wpływ na dalszy byt umowy.

W orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości przyjmuje się, że art. 6 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. nakazuje uznać warunek nieuczciwy za nieistniejący, zaś utrzymanie całej umowy powinno być weryfikowane w sposób obiektywny. Trybunał sprzeciwia się przy tym modyfikacji przez sąd treści umowy przez zastąpienie klauzul niedozwolonych innymi przepisami dyspozytywnymi z krajowego porządku prawnego, poza przypadkami gdy brak takiego zastąpienia prowadziłby do skutków niekorzystnych dla konsumenta, czyniąc ze stwierdzenia abuzywności sankcję dla niego dotkliwą (por. np. wyroki Trybunału Sprawiedliwości: z 15 marca 2012 r., C — 453/10, z dnia 30 kwietnia 2014 r., C -26/13, z dnia 26 marca 2019 r., C - 70/17 i C 179/17, z 3 marca 2020 r, C 125/18). Analizując klauzule waloryzacyjne w umowie kredytowej w wyroku z dnia 3 października 2019 r., C - 260/18, Trybunał Sprawiedliwości zwrócił uwagę, że unieważnienie takich klauzul prowadzi nie tylko do zniesienia mechanizmu waloryzacyjnego oraz różnic kursów walutowych, ale również — pośrednio — do zaniknięcia ryzyka kursowego, które jest bezpośrednio związane z waloryzacją. Wyraził tym samym wątpliwości odnośnie do obiektywnych możliwości utrzymania umowy, a przy tym negatywnie ocenił możliwość zastąpienia niewiążących konsumenta postanowień umownych rozwiązaniami o charakterze ogólnym, w szczególności odwołującymi się do zasad słuszności lub ustalonych zwyczajów. Wysunięto także postulat sięgnięcia po rozwiązanie, polegające na zastąpieniu nieuczciwego warunku przepisem prawa krajowego o dyspozytywnym charakterze, choć tylko w sytuacji, w której brak zastąpienia pociągałby za sobą unieważnienie umowy w całości i narażałby konsumenta na szczególnie niekorzystne skutki, jako że unieważnienie wywiera co do zasady takie same następstwa, jak postawienie pozostałej do spłaty kwoty kredytu w stan natychmiastowej wymagalności, co może przekraczać możliwości finansowe konsumenta (wyrok TSUE z 30 kwietnia 2014 r., sygn. akt C-26/13). Oznacza to jednak konieczność występowania w prawie krajowym takich przepisów, które dotyczą kwestii regulowanych odmiennie w postanowieniu uznanym za klauzulę niedozwoloną.

Ze względu na pozycję ustrojową Trybunału, umocowanego zwłaszcza w świetle art. 19 Traktatu o Unii Europejskiej (Dz. U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864)30 z późn. zm.) do zapewnienia poszanowania prawa unijnego w wykładni i stosowaniu sąd polski jest zobowiązany do uwzględniania przy stosowaniu prawa także wykładni prawa europejskiego przyjętej w tych rozstrzygnięciach. Oczywisty dla sądu rozpoznającego niniejszą sprawę jest zatem obowiązek dokonywania przez sąd wykładni prawa krajowego w sposób zapewniający spójność (zgodność) z prawem wspólnotowym (por. też np. N. Baranowska, Stosowanie wykładni zgodnej z prawem unijnym w sporach horyzontalnych w razie nieprawidłowej implementacji dyrektywy. Europejski Przegląd Sądowy, 2018, nr 2. s. 4-14 i tam prezentowane zestawienie poglądów nauki prawa) oraz orzecznictwie ETS (por. np. wyroki ETS z 13 marca 1997 r., C-197/96, Komisja Wspólnot Europejskich przeciwko Republice Francuskiej, EU:C:1997:155; z 13 lipca 2000 r., C-160/99, Komisja Wspólnot Europejskich przeciwko Republice Francuskiej, EU:C:2000:410; z 18 stycznia 2001 r., C-162/99, Komisja Wspólnot Europejskich przeciwko Republice Włoskiej, EU:C:2001:35 wyrok z 5 października 2004 r. w sprawach połączonych od C-397/01 do C-403/01, P. i inni przeciwko D. K., K. W. eV, EU:C:2004:584).

Okoliczności rozpatrywanej sprawy, zdaniem Sądu nie pozwalały stwierdzić możliwości obowiązywania przedmiotowej umowy bez postanowień uznanych za abuzywne. Postanowienia te, określając oparty na ryzyku kursowym mechanizm indeksacji, determinowały charakter umowy oraz fakt jej zawarcia, stanowiły jej essentialia negotii, bez których umowa nie mogłaby funkcjonować. Wyeliminowanie ryzyka kursowego w takich warunkach byłoby równoznaczne z tak daleko idącym przekształceniem umowy (z kredytu złotowego indeksowanego do waluty obcej w zwykły, nieindeksowany kredyt złotowy, oprocentowany wg stawki powiązanej ze stawką LIBOR), że należałoby ją uznawać za umowę o odmiennej istocie i charakterze, choćby nadal chodziło tu tylko o inny podtyp, czy wariant umowy kredytu (wyrok SN z 22 stycznia 2016 r., I CSK 1049/14, OSNC 2016, Nr 11, poz. 134).

W szczególności uznanie kredytu za typowo złotowy rodziłoby problem jego oprocentowania, natomiast wyeliminowanie klauzuli odwołującej się do kursu kupna waluty czyniłoby wadliwym pierwsze przeliczenie, co w istocie wykluczałoby możliwość ustalenia kwoty udzielonego kredytu. Brak z kolei oznaczenia właściwego kursu sprzedaży przekreślałoby ustalenie rat w złotych polskich. Wykonanie umowy i rozliczenia stron w obu wypadkach wymagałby jej uzupełnienia o dodatkowe rozwiązania. Co więcej, w omawianym przypadku, niemożliwe byłoby zastąpienie abuzywnej klauzuli dotyczącej zasad ustalania kursu kupna waluty, na podstawie którego wyliczana jest wysokość kwoty kredytu, dyspozytywnymi przepisami prawa krajowego wobec ich braku.

Co do zasady niedozwolone postanowienie nie wywołuje skutków prawnych od samego początku i z mocy prawa, a stwierdzenie takiego jego charakteru zmierza do przywrócenia sytuacji prawnej i faktycznej konsumenta w jakiej znajdowałby się w braku owego warunku, w tym uzyskania zwrotu nienależnie pobranych przez przedsiębiorcę korzyści (por. wyrok Trybunału Sprawiedliwości z 14 marca 2019 r, C — 118/17 czy z dnia 31 maja 2018 r., C - 483/16). Konsument może je następczo sanować, udzielając świadomej i wyraźnej woli na jego obowiązywanie (por. cytowany wyżej wyrok Trybunału Sprawiedliwości wydany w sprawie C - 260/18 czy wyrok z dnia z dnia 21 lutego 2013 r. C - 472/11). Takiego skutku nie sposób jednak wywodzić z faktu wieloletniego dokonywania spłat. Wszelka nadpłata świadczenia wynikająca z klauzul abuzywnych nie może być traktowana, jako forma dobrowolnej spłaty (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 maja 2019 r., I CSK 242/18, Legalis). Uiszczenie świadczenia w wysokości wyliczonej przez pozwanego samo przez się nie stanowiło zatem rezygnacji z ochrony, jaka wiąże się z abuzywnością.

Pewnym rozwiązaniem pozwalającym na uniknięcie takiego skutku byłoby wyrażenie przez konsumenta zgody na zmianę istotnych elementów umowy kredytu, lecz strona powodowa, biorąc pod uwagę fakt wytoczenia niniejszego powództwa i treść żądania, jej nie udzieliła wskazując ostatecznie, że jej wolą było uzyskanie stwierdzenia nieważności umowy ze świadomością jego skutków.

Nie zachodzi także jakakolwiek podstawa do przyjęcia, jakoby dochodzenie przez stronę powodową roszczenia opisanego w pozwie stanowiło z jej strony nadużycie prawa podmiotowego (art. 5 k.c.). Wskazać w tym miejscu można, że z praw wynikających z tego przepisu nie może korzystać podmiot sam te prawa naruszający.

Z uwagi na uznanie umowy stron za nieważną w całości, na podstawie art. 189 k.p.c. uwzględnieniu podlegało roszczenie procesowe strony powodowej dotyczące ustalenia nieważności umowy kredytu, co jest równoważne z ustaleniem nieistnienia stosunku prawnego kredytu.

Zarządzenie: odpis uzasadnienia wraz z odpisem wyroku częściowego doręczyć przez pełnomocnika (PI).