Portal Orzeczeń Sądu Okręgowego w Łodzi

UZASADNIENIE

Zaskarżonym wyrokiem z dnia 13 października 2016 r. w sprawie z powództwa Ł. M. i E. Z. przeciwko A. M. o zapłatę Sąd Rejonowy dla Łodzi-Widzewa w Łodzi I. zasądził od pozwanego na rzecz każdego z pozwanych kwotę po 13500 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 12 lipca 2009 r. do dnia zapłaty oraz na rzecz pozwanych solidarnie kwotę 4734 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania, a także II. oddalił powództwo w pozostałej części.

[wyrok k.141]

W rozpoznawanej sprawie Sąd Rejonowy poczynił ustalenia faktyczne, w oparciu o które wydał kwestionowany wyrok, a które w całości podziela i przyjmuje za własne Sąd II instancji. W tej sytuacji nie istnieje potrzeba ich powtarzania, bowiem - jak wielokrotnie podkreślał Sąd Najwyższy - w wypadku orzeczenia oddalającego apelację, wydanego na podstawie materiału zgromadzonego w postępowaniu w pierwszej instancji, bez uzupełniania postępowania dowodowego, sąd odwoławczy nie musi powtarzać dokonanych w sprawie ustaleń faktycznych; wystarczy stwierdzenie, że ustalenia sądu pierwszej instancji podziela i przyjmuje za swoje, tak m. in. Sąd Najwyższy w orzeczeniach z dnia 13.12.1935 r., C III 680/34, Zb. Urz. 1936, poz. 379; z dnia 14.02.1938 r., C II 2613/37, Przegląd Sądowy z 1938 r., poz. 380; z dnia 10.11.1998 r., III CKN 792/98, OSNC z 1999 r., nr 4, poz. 83; z dnia 6 lipca 2011 r., I CSK 67/11, nie publ.; z dnia 14.02.2013r., II CSK 292/12, Lex 1318346).

[uzasadnienie k.142-145]

Pozwany zaskarżył powyższy wyrok, zarzucając naruszenie przepisów prawa:

1.  materialnego, tj.

a)  art. 5 k.c. poprzez jego niezastosowanie i przyjęcie, że w przedmiotowej sprawie zasady współżycia społecznego nie uzasadniają oddalenia powództwa w całości lub chociażby miarkowania wysokości zachowku w sytuacji, gdy powodowie zaniedbywali w sposób rażący obowiązki rodzinne wobec spadkodawczyni, co uzasadnia obniżenie, a nawet całkowite pozbawienie ich prawa do zachowku, przy jednoczesnym uwzględnieniu trudnej sytuacji pozwanego,

b)  art. 481 § 1 k.c. i art. 455 k.c. poprzez ich niewłaściwe zastosowanie polegające na zasądzeniu na rzecz powodów odsetek ustawowych od dnia 12 lipca 2009 r. w sytuacji, gdy ewentualne odsetki ustawowe winny być zasądzone od dnia wyrokowania, nie zaś od dnia następującego po dniu uprawomocnienia się postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku,

2.  procesowego, tj.:

a)  art. 5, 212 § 1 i 2 oraz 299 k.p.c. w zw. z art. 217 § 1, 227 i 232 k.p.c. poprzez brak pouczenia pozwanego przez Sąd o prawie złożenia dodatkowych wniosków dowodowych na poparcie swoich twierdzeń, w sytuacji podniesionego w toku rozprawy z dnia 29 września 2016 r. zarzutu sprzeczności roszczenia powodów z zasadami współżycia społecznego, pomimo występowania przez pozwanego bez profesjonalnego pełnomocnika i widocznego braku rozeznania w ocenie swojej sytuacji prawnej, a także poprzez pominięcie dowodu z przesłuchania pozwanego, a tym samym niewyjaśnienie przez Sąd wszystkich istotnych okoliczności sprawy,

b)  art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 233 § 1 k.p.c. poprzez brak wszechstronnego rozważenia zebranego materiału dowodowego oraz dowolną, a nie swobodną ocenę dowodów, a także poprzez nieodniesienie się przez Sąd do wszystkich zarzutów pozwanego zgłoszonych w toku postępowania, w szczególności zarzutu nadużycia przez powodów prawa podmiotowego w rozumieniu art. 5 k.c. oraz jego całkowite pominięcie w sporządzonym uzasadnieniu wyroku, skutkujące poczynieniem błędnych ustaleń faktycznych i przyjęciem, że przedmiotowe roszczenie nie pozostaje w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego,

c)  art. 102 k.p.c. poprzez jego niezastosowanie i obciążenie pozwanego kosztami postępowania w sytuacji, gdy ze względu na niezwykle trudną sytuację życiową pozwanego w sprawie zachodzi szczególnie uzasadniony wypadek w rozumieniu art. 102 k.p.c.

W konkluzji apelujący wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie powództwa w całości, a także zasądzenie od powodów na rzecz pozwanego kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego za obie instancje, według norm przepisanych, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania z pozostawieniem temu Sądowi rozstrzygnięcia o kosztach postępowania apelacyjnego.

[apelacja k.159-169]

Pełnomocnik powodów wniósł o oddalenie apelacji i zasądzenie od pozwanego na rzecz powodów kosztów postępowania apelacyjnego według norm przepisanych.

[odpowiedź na apelację k.201-203]

Powodowie wnieśli zażalenie na postanowienie o kosztach zawarte w pkt I pkt 3 wyroku, zarzucając naruszenie przepisów:

a)  art. 98 § 1 i 3 k.p.c. poprzez zasądzenie na rzecz powodów od pozwanego kosztów solidarnie, zamiast z uwzględnieniem współuczestnictwa formalnego i zasądzenie zwrotu kosztów zastępstwa procesowego na rzecz każdego z powodów oddzielnie,

b)  art. 100 k.p.c. poprzez błędne stosunkowe rozdzielenie kosztów.

W konkluzji skarżący wnieśli o zmianę zaskarżonego rozstrzygnięcia poprzez zasądzenie od pozwanego na rzecz każdego z powodów kwoty po 3115,59 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania. Ponadto wnieśli o zasądzenie kosztów postępowania zażaleniowego według norm przepisanych.

[zażalenie k.151-153]

Na rozprawie w dniu 14 czerwca 2017 r. pełnomocnik pozwanego wniósł o oddalenie zażalenia.

[e-protokół rozprawy 00:03:29-00:16:29 CD k.210a]

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja jest zasadna.

Główne zarzuty podniesione w zgłoszonym środku odwoławczym dotyczyły nieuwzględnienia przez Sąd I instancji wniosków dowodowych pozwanego zmierzających do wykazania, że w rozpoznawanej sprawie zachodziły okoliczności szczególne, uzasadniające obniżenie wysokości dochodzonego zachowku bądź oddalenie powództwa, z uwagi na naruszenie zasad współżycia społecznego.

Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem w sprawie o zachowek dopuszczalne jest obniżenie na podstawie art. 5 k.c. wysokości kwoty należnej z tytułu zachowku. Należy jednak pamiętać, że zachowek stanowi minimum zagwarantowanego udziału w spadku spadkobiercy ustawowemu i pozbawić tego udziału na podstawie art. 5 k.c. można tylko w sytuacjach rzeczywiście wyjątkowych (tak m. in. SN w uchwale z dnia 19.05.1981 r., III CZP 18/81, OSNC 1981/12/228 i wyroku z 25.01.2001 r., IV CKN 250/00, Lex nr 490432).

W orzeczeniach sądy konsekwentnie uznają możliwość obniżenia roszczenia o zachowek na podstawie art. 5 k.c. w sytuacji, gdy np. głównym składnikiem spadku jest prawo do lokalu służące zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych zobowiązanego do zapłaty zachowku, w razie braku możliwości do zaspokojenia tych potrzeb, gdy inne składniki spadku nie wystarczą na zaspokojenie roszczenia z tytułu zachowku. Podkreśla się również, że prawa uprawnionego do zachowku służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma względem swoich najbliższych. W tym kontekście nie można jednak zapominać, że nie mogą zostać pominięte te zachowania uprawnionego, które wskazują na to, jak ten wywiązał się ze swoich obowiązków względem najbliższych, ze szczególnym uwzględnieniem spadkodawcy. Przy orzekaniu o zachowku nie należy zatem pomijać oceny moralnej także postępowania uprawnionego do zachowku (tak m. in. SA w S. w wyroku z 22.04.2009 r., I ACa 459/08, Lex nr 550912).

W rozpoznawanej sprawie w toku postępowania przed Sądem Rejonowym pozwany, działając jeszcze bez profesjonalnego pełnomocnika, wnosił o dopuszczenie dowodu z przesłuchania stron z ograniczeniem do przesłuchania pozwanego na okoliczność „odmowy uznania roszczenia, sytuacji zdrowotnej spadkodawczyni, braku jakiegokolwiek zainteresowania powodów jej osobą w ostatnich latach jej życia, rażącej niewdzięczności powodów w stosunku do spadkodawczyni i pozwanego” (pismo k.24-26). Również na rozprawie w dniu 29 września 2016 r. pozwany podnosił, że powodowie nie interesowali się zmarłą po śmierci ich ojca. Sąd Rejonowy krótko wysłuchał informacyjnie pozwanego na okoliczności związane z mieszkaniem zgłoszonym do rozliczenia oraz sytuacji rodzinnej i majątkowej pozwanego, a następnie, nie dopuszczając dowodu z zeznań stron, zamknął rozprawę i odroczył ogłoszenie orzeczenia. W terminie publikacyjnym wpłynęło pismo pełnomocnika pozwanego, stanowiące załącznik do protokołu, z wnioskiem o otwarcie zamkniętej rozprawy oraz wnioskami dowodowymi zmierzającymi do wykazania, że powodowie nie interesowali się spadkodawczynią w ostatnich latach jej życia. Sąd Rejonowy nie uwzględnił niniejszych wniosków i w dniu 13 października 2016 r. ogłosił wyrok.

Sąd Rejonowy w uzasadnieniu skarżonego wyroku w ogóle nie odniósł się do możliwości zastosowania bądź też niezastosowania w rozpoznawanej sprawie przepisu art. 5 k.c., zgodnie z którym nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.

Nieuwzględnienie przez Sąd I instancji wniosków dowodowych pozwanego i nie odniesienie się w żaden sposób do przepisu art. 5 k.c. było zatem niezasadne i skutkowało nierozpoznaniem przez Sąd Rejonowy istoty sprawy.

Reasumując, Sąd I instancji nie poczynił żadnych ustaleń co do relacji łączących powodów ze spadkodawczynią i sprawowania przez nich opieki nad nią. Nie rozpoznał również zgłoszonych przez pozwanego i jego pełnomocnika wniosków dowodowych, nie wskazując przyczyn takiej decyzji. Koniecznym jest zatem przeprowadzenie w całości postępowania dowodowego w celu ustalenia powyższych okoliczności.

Mając powyższe na uwadze, Sąd Okręgowy na podstawie art. 386 § 4 k.p.c. uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach procesu, w tym kosztów postępowania apelacyjnego.

Przy ponownym rozpoznaniu sprawy, Sąd Rejonowy przeprowadzi wnioskowane przez pozwanego i jego pełnomocnika dowody na wskazane przez nich okoliczności. Po przeprowadzeniu postępowania dowodowego w tym zakresie Sąd I instancji dokona oceny, czy w rozpoznawanej sprawie zachodzą szczególne okoliczności skutkujące obniżeniem należnego powodom zachowku z uwagi na naruszenie zasad współżycia społecznego i ewentualnie do jakiej kwoty.

Z uwagi na to, że wyrok został uchylony, Sąd Okręgowy na podstawie art. 361 k.p.c. w zw. z art. 355 § 1 k.p.c. umorzył postępowanie wywołane zażaleniem.