III Ca 654/18 - uzasadnienie Sąd Okręgowy w Łodzi z 2021-12-16
Sygn. akt III Ca 654/18
UZASADNIENIE
Postanowieniem z dnia 30 października 2017 roku w sprawie z wniosku J. J. (1) i A. J. (1) o podział majątku wspólnego i dział spadku, Sąd Rejonowy dla Łodzi – Śródmieścia w Łodzi postanowił:
I. ustalić, że w skład majątku wspólnego byłych małżonków A. J. (2) i S. J. wchodzą :
1. prawo własności odrębnego lokalu mieszkalnego położonego w Ł., przy ulicy (...) o powierzchni 138,15m 2 wraz z udziałem w wysokości 24/50 części w prawie współwłasności gruntu oraz części budynku i urządzeń, które nie służą wyłącznie do użytku właścicieli lokali, dla którego Sąd Rejonowy dla Łodzi – Śródmieścia w Łodzi prowadzi księgę wieczystą nr (...) o wartości 371.000 zł (trzysta siedemdziesiąt jeden tysięcy złotych);
2. prawo własności ruchomości :
a) fortepianu firmy (...) o wartości 2.500 zł (dwa tysiące pięćset złotych);
b) kredensu jadalnianego w stylu neorenesansowym (W./ Eklektycznym) o wartości 1.500 zł (jeden tysiąc pięćset złotych);
c) stołu pomocniczego w stylu L. F. o wartości 400 zł (czterysta złotych);
d) sekretarzyka w typie bonheur du jour w stylu neorokokowym o wartości 2.000 zł (dwa tysiące złotych);
e) pensjonarki w stylu neorokokowym o wartości 1.800 zł (jeden tysiąc osiemset złotych);
f) obrazu przedstawiającego krajobraz z rybakiem w łodzi, wysepką i kępą drzew o wartości 1.000 zł (jeden tysiąc złotych);
g) obrazu przedstawiającego portret mężczyzny o wartości 2.000 zł (dwa tysiące złotych);
h) żyrandola o wartości 150 zł (sto pięćdziesiąt złotych);
II. ustalić, że w skład spadku po A. J. (2) wchodzą :
1. udział w wysokości ½ części w prawie własności odrębnego lokalu mieszkalnego opisanego w punkcie I.1 postanowienia o wartości 185.500 zł (sto osiemdziesiąt pięć tysięcy pięćset złotych);
2. udział w wysokości ½ części w prawie własności ruchomości opisanych punkcie II.2 a – i postanowienia o łącznej wartości 6.075 zł (sześć tysięcy siedemdziesiąt pięć złotych);
III. ustalić, że w skład spadku po S. J. wchodzą :
1. udział w wysokości 3/4 części w prawie własności odrębnego lokalu mieszkalnego opisanego w punkcie I.1 postanowienia o wartości 278.250 (dwieście siedemdziesiąt osiem tysięcy dwieście pięćdziesiąt dwa złote);
2. udział w wysokości 3/4 części w prawie własności ruchomości opisanych punkcie II.2 a – i postanowienia o łącznej wartości 9.112 zł (dziewięć tysięcy sto dwanaście złotych);
IV. dokonać podziału majątku wspólnego byłych małżonków A. J. (2) i S. J., działu spadku po A. J. (2), działu spadku po S. J. oraz zniesienia współwłasności w ten sposób, że :
1. przyznać J. J. (1) na wyłączną własność prawo własności odrębnego lokalu mieszkalnego położonego w Ł., przy ulicy (...) o powierzchni 138,15m 2 wraz z udziałem w wysokości 24/50 części w prawie współwłasności gruntu oraz części budynku i urządzeń, które nie służą wyłącznie do użytku właścicieli lokali, dla którego Sąd Rejonowy dla Łodzi – Śródmieścia w Łodzi prowadzi księgę wieczystą nr (...);
2. przyznać J. J. (1) na wyłączną własność prawo własności :
a) fortepianu firmy (...);
b) kredensu jadalnianego w stylu neorenesansowym (W./ Eklektycznym);
c) stołu pomocniczego w stylu L. F.
3. przyznać A. J. (1) na wyłączną własność prawo własności :
a) sekretarzyka w typie bonheur du jour w stylu neorokokowym;
b) pensjonarki w stylu neorokokowym;
c) obrazu przedstawiającego krajobraz z rybakiem w łodzi, wysepką i kępą drzew;
d) obrazu przedstawiającego portret mężczyzny;
e) żyrandola;
f) krzesła w typie sgabello w stylu neorenesansowym;
V. zasądzić od J. J. (1) na rzecz A. J. (1) kwotę 80.273 zł
(osiemdziesiąt tysięcy dwieście siedemdziesiąt trzy złote) tytułem dopłaty płatną w dwóch ratach:
a) pierwszą w kwocie 50.000 zł (pięćdziesiąt tysięcy złotych) w terminie 14 dni od dnia uprawomocnienia się postanowienia wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie w przypadku uchybienia terminu płatności;
b) drugą w kwocie 30.273 zł (trzydzieści tysięcy dwieście siedemdziesiąt trzy złote) w terminie 1 roku od dnia uprawomocnienia się postanowienia wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie w przypadku uchybienia terminu płatności;
VI. nakazać A. J. (1) wydanie zajmowanej przez niego części
odrębnego lokalu mieszkalnego położonego w Ł., przy ulicy (...) o powierzchni 138,15m 2, dla którego Sąd Rejonowy dla Łodzi – Śródmieścia w Łodzi prowadzi księgę wieczystą nr (...) na rzecz J. J. (1) w terminie 1 roku od dnia uprawomocnienia się postanowienia;
VII. ustalić, że każdy z uczestników ponosi koszty postępowania związane ze
swym udziałem w sprawie;
VIII. nakazuje pobrać na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Rejonowego dla Łodzi –
Śródmieścia w Ł. tytułem nieuiszczonych kosztów sądowych kwoty :
a) 842,47 zł (osiemset czterdzieści dwa złote 47/100) od J. J. (1);
b) 842,46 zł (osiemset czterdzieści dwa złote 46/100) od A. J. (1).
Podstawę rozstrzygnięcia Sądu Rejonowego stanowiły następujące ustalenia i wnioski: w dniu 24 grudnia 1935 roku S. J. nabył prawo własności
zabudowanej nieruchomości, położonej w Ł. przy ulicy (...), o powierzchni 1.073 m 2, dla której prowadzony był zbiór dokumentów – dawna księga wieczysta nr (...).
W dniu 21 marca 1942 roku S. J. nabył od S. i S. małżonków M. prawo własności niezabudowanej nieruchomości gruntowej, stanowiącej działkę gruntu nr (...), położoną w L. przy ulicy (...) o powierzchni 1.992 m 2, dla której prowadzony był zbiór dokumentów – wykaz hipoteczny nieruchomości L. nr (...).
Na mocy umowy sprzedaży, zawartej w formie aktu notarialnego Rep A nr 14905/69 z dnia 25 listopada 1969 roku, S. J. przeniósł własność działki gruntu nr (...), wchodzącej w skład nieruchomości, położonej w L. przy ulicy (...), dla której prowadzony był zbiór dokumentów – wykaz hipoteczny nieruchomości L. nr (...) na rzecz Przedsiębiorstwa Państwowego – (...) Okręgowych Zakładów Gazownictwa w T..
S. J. pozostał właścicielem nieruchomości położonej w L. przy ulicy (...) (obecnie A. S. 1), składającej się z działki gruntu nr (...), o powierzchni 1.255 m 2, dla której Sąd Rejonowy Lublin – Zachód w Lublinie prowadzi zbiór dokumentów – wykaz hipoteczny nieruchomości L. nr (...).
W dniu 7 lipca 1945 roku S. J. i A. K. (1) zawarli związek małżeński zarejestrowany w Urzędzie Stanu Cywilnego (...) za numerem V. (...).
Na mocy umowy majątkowej małżeńskiej, zawartej w formie aktu notarialnego Rep A nr 6598/75 z dnia 28 października 1975 roku S. J. i A. J. (2) dokonali rozszerzenia obowiązującej ich wspólności ustawowej poprzez objęcie nią zabudowanej nieruchomości, położonej w Ł. przy ulicy (...), o powierzchni 1.073 m 2, dla której prowadzony był zbiór dokumentów – dawna księga wieczysta nr (...).
Na mocy umowy darowizny, zawartej w formie aktu notarialnego Rep A nr 6602/75 z dnia 28 października 1975 roku S. J. i A. J. (2) dokonali na rzecz swojego syna A. J. (1) darowizny udziału w wysokości 16/50 części w prawie własności nieruchomości, położonej w Ł. przy ulicy (...).
Na mocy umowy darowizny, zawartej w formie aktu notarialnego Rep A nr 6606/75 z dnia 28 października 1975 roku S. J. i A. J. (2) dokonali na rzecz swojego syna J. J. (1) i jego żony H. J. darowizny udziału w wysokości 10/50 części w prawie własności nieruchomości, położonej w Ł. przy ulicy (...). Darowizna została dokonana do majątku wspólnego obdarowanych.
Na mocy umowy o ustanowienie odrębnej własności lokali mieszkalnych, zawartej w formie aktu notarialnego Rep A nr 6610/75 z dnia 28 października 1975 roku S. J., A. J. (2), J. J. (1), H. J. i A. J. (1) ustanowili odrębną własność lokali : na wysokim parterze o łącznej powierzchni 138,15 m 2, którego prawo własności na prawach małżeńskiej wspólności ustawowej przyznali A. J. (2) i S. J., na pierwszym piętrze o łącznej powierzchni 138,63 m 2, którego prawo własności przyznali A. J. (1) oraz wydzielony z części poddasza o łącznej powierzchni 104 m 2, którego prawo własności na prawach małżeńskiej wspólności ustawowej przyznali J. J. (1) i H. J..
Strony umowy zgodnie określiły udziały poszczególnych właścicieli odrębnych lokali mieszkalnych w częściach wspólnych budynku mieszkalnego, położonego w Ł., przy ulicy (...) na 24/50 części (małżonkowie A. i S. J.), 16/50 części (A. J. (1)) oraz 10/50 części (małżonkowie J. i H. J.).
Dla prawa odrębnej własności lokalu mieszkalnego o powierzchni 138,15 m 2, położonego w Ł. przy ulicy (...) prowadzona jest przez Sąd Rejonowy dla Łodzi – Śródmieścia w Łodzi księga wieczysta nr (...)
Na dzień 28 października 1975 roku w budynku mieszkalnym przy ulicy (...) w Ł. zamieszkiwali tzw. lokatorzy kwaterunkowi, którzy z upływem czasu opuszczali nieruchomość z związku z zapewnianiem im przez współwłaścicieli lokali zamiennych.
W trakcie trwania małżeńskiej wspólności ustawowej pomiędzy A. J. (2) i S. J. małżonkowie zgromadzili przedmioty ruchome : fortepian firmy (...), kredens jadalniany w stylu neorenesansowym (W./ Eklektycznym), stół pomocniczy w stylu L. F., sekretarzyk w typie bonheur du jour w stylu neorokokowym, pensjonarkę w stylu neorokokowym, obrazy przedstawiające krajobraz z rybakiem w łodzi, wysepką i kępą drzew oraz portret mężczyzny, żyrandol, krzesło w typie sgabello w stylu neorenesansowym, jak również zegarek męski kopertowy w stylu art deco.
Postanowieniem z dnia 26 czerwca 1991 roku Sąd Rejonowy w Łodzi w sprawie sygn. akt IV Ns II 957/91 stwierdził, że spadek po A. J. (2), zmarłej w dniu 18 października 1984 roku nabyli po 1/3 części nabyli jej mąż S. J. oraz synowie J. J. (1) i A. J. (1), zaś spadek po S. J., zmarłym w dniu 3 września 1990 roku nabyły po 1/3 części jego dzieci : E. L., J. J. (1) i A. J. (1).
Wartość rynkowa prawa własności przedmiotów ruchomych zgromadzonych przez A. J. (2) i S. J. w trakcie trwania ich małżeństwa według stanu na dzień 3 września 1990 roku oraz aktualnych cen wynosi odpowiednio : fortepian firmy (...) – 2.500 złotych, kredens jadalniany w stylu neorenesansowym (W./ Eklektycznym) – 1.500 złotych, stół pomocniczy w stylu L. F. – 400 złotych, sekretarzyk w typie bonheur du jour w stylu neorokokowym – 2.000 złotych, pensjonarkę w stylu neorokokowym – 1.800 złotych, obrazy przedstawiające krajobraz z rybakiem w łodzi, wysepką i kępą drzew – 1.000 złotych, portret mężczyzny – 2.000 złotych, żyrandol – 150 złotych, krzesło w typie sgabello w stylu neorenesansowym – 800 złotych, zegarek męski kopertowy w stylu art deco – 2.000 złotych (łącznie 14.150 złotych).
Wartość rynkowa prawa własności zabudowanej nieruchomości, położonej w Ł. przy ulicy (...) według stanu na dzień 28 października 1975 roku oraz aktualnych cen wynosi 877.000 złotych.
Wartość rynkowa prawa odrębnej własności lokalu mieszkalnego o powierzchni 138,15 m 2, położonego na wysokim parterze w ramach nieruchomości przy ulicy (...) w Ł. według stanu na dzień 3 września 1990 roku oraz aktualnych cen wynosi 371.000 złotych.
Wartość rynkowa prawa własności nieruchomości położonej w L., przy ulicy (...) według stanu na dzień 3 września 1990 roku oraz aktualnych cen wynosiła 279.000 złotych.
Po śmierci A. J. (2) i S. J., zajmowany przez nich lokal mieszkalny (wysoki parter) nie był wykorzystywany przez okres około 10 lat. Około 2000 roku J. J. (1) i A. J. (1) dokonali umownego podziału lokalu dzieląc go ścianką na dwa pomieszczenia z odrębnymi wejściami. J. J. (1) w swojej części lokalu prowadził własną pracownię. A. J. (1) od około 2014 roku wykorzystuje przypadającą mu umownie część pomieszczenia jako szwalnie w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą, która wcześniej przez kilkanaście lat realizowana była w obrębie sutereny budynku, którą bracia również umownie wydzieli do wzajemnego, wyłącznego użytkowania.
J. J. (1) aktualnie dysponuje fortepianem firmy (...), kredensem jadalnianym w stylu neorenesansowym (W./ Eklektycznym) oraz stołem pomocniczym w stylu L. F.. A. J. (1) pozostaje we władaniu sekretarzyka w typie bonheur du jour w stylu neorokokowym, pensjonarki w stylu neorokokowym, obrazów przedstawiających krajobraz z rybakiem w łodzi, wysepką i kępą drzew oraz portret mężczyzny, żyrandola oraz krzesła w typie sgabello w stylu neorenesansowym. Z kolei E. L. włada zegarkiem męskim kopertowym w stylu art deco.
Wzajemne relacje pomiędzy J. J. (1) i A. J. (1) nie są dobre.
A. J. (1) prowadzi działalność gospodarczą PPHU (...).A.B.” A. J. (1) od dnia 1 stycznia 1991 roku, której głównym przedmiotem pozostaje produkcja pozostałej odzieży wierzchniej. Mężczyzna pozostaje emerytem ze świadczeniem w wysokości około 1.200 złotych. Prowadzona przez niego działalność stanowi dodatkowe źródło dochodu. A. J. (1) uzyskuje dochody z działalności gospodarczej rzędu około 40.000 złotych rocznie, w zależności od warunków zdrowotnych (obecnie ma 69 lat) planuje prowadzić działalność przez kolejnych 5 – 6 .
Do około 2014 roku A. J. (1) prowadził swoją działalność w pomieszczeniach sutereny. Z uwagi na złe warunki techniczne przeniósł szwalnię do wydzielonego pomieszczenia na wysokim parterze. Gdyby prawo odrębnej własności lokalu mieszkalnego wchodzącego w skład spadku po rodzicach zostało sprzedane, A. J. (1) uzyskałby środki na wynajem innego pomieszczenia. Mężczyzna rozważa sprzedaż swoich wszystkich udziałów w nieruchomości położonej przy ulicy (...) po zakończeniu prowadzenia działalności gospodarczej.
Powyższy stan faktyczny Sąd ustalił na podstawie całokształtu zgromadzonego materiału dowodowego, w szczególności depozycji stron, załączonych dokumentów, a także opinii biegłych z zakresu rzeczoznawstwa i szacowania nieruchomości.
Biegła sądowa A. K. (2) w zakresie nieruchomości położonej przy ulicy (...) przedstawiła jej wycenę dwuwariantowo. Okoliczność ta pozostawała istotna w kontekście zgłoszonego żądania uwzględnienia darowizn (udziały w całości nieruchomości) poczynionych przez zmarłych na rzecz J. J. (1) i A. J. (1). Uwzględniając obecność na dzień 28 października 1975 roku tzw. lokatorów kwaterunkowych (w ramach szczególnego trybu najmu) oraz podjęte czynności w związku z zapewnieniem im lokali zamiennych Sąd Rejonowy przyjął wartość nieruchomości w wariancie II na kwotę 877.000 złotych.
Na podstawie tak poczynionych ustaleń faktycznych, Sąd Rejonowy powołując się na przepisy art. 567 § 3 k.p.c., art. 688 k.p.c., art. 618 § 2 i 3 k.p.c., art. 684 k.p.c. dokonał podziału majątku wspólnego i działu spadku po A. J. (2) i S. J..
Wobec porozumienia w zakresie unormowania wzajemnych roszczeń na linii E. J. J. i A. J. (1) została zawarta ugoda (prowadząca do częściowego umorzenia postępowania), w ramach której strony dokonały jedynie częściowego podziału majątku wspólnego i działu spadku, w ten sposób, że przyznano na wyłączną własność E. L. poszczególne składniki majątkowe objętej podziałem tj. prawo własności nieruchomości położonej w L., przy ul. (...) oraz prawo własności zegarka męskiego kopertowego w stylu art deco. Rozstrzygnięcie co do części spadku jest dopuszczalne, jeśli stanowi przyznanie danego przedmiotu lub prawa jednemu ze spadkobierców, z obowiązkiem spłaty pozostałych. Innymi słowy dalsze postępowanie, według Sądu I instancji, ograniczone zostało do wzajemnych kwestii spornych między J. J. (1) i A. J. (1), aczkolwiek ustalenie w ramach ugody sposobu zaspokojenia roszczeń E. L. nie wpływa na utratę przez nią statusu spadkobiercy S. J.. Wartość poszczególnych sched spadkowych będzie określana z uwzględnieniem rzeczywistej liczby spadkobierców ustawowych, a nie liczby osób, które nadal pozostają zainteresowane rozstrzygnięciem. Innymi słowy, zawarta między stronami ugoda nie może prowadzić do przyjęcia, że dział spadku po S. J. następuje między J. J. (1) i A. J. (1) jako jego spadkobiercami dziedziczącym spadek po ½ części. W istocie podział dalszy składników majątkowych dokonany zostanie jedynie między J. J. (1) i A. J. (1) (skoro E. L. uznała, że zawarta ugoda wyczerpuje wszelkiej jej roszczenia związane z pozostałą częścią majątku podlegającą podziałowi), jednakże z poszanowaniem udziałów określonych w postanowieniu stwierdzającym nabycie spadku po S. J. dla określenia wartości sched, a także ewentualnych spłat i dopłat.
Odnosząc się do zagadnienia podziału majątku wspólnego Sąd Rejonowy zaznaczył, udziały małżonków w majątku wspólnym pozostają równe (art. 43 § 1 k.r.o). Ustanie wspólności małżeńskiej majątkowej związane ze śmiercią A. J. (2) skutkowało przekształceniem się wspólności bezudziałowej małżonków we współwłasność ułamkową, po 1/2 części ( art. 42 k.r.o. art. 46 k.r.o. ).
Analiza przywołanych norm prawa rodzinnego prowadzi do konkluzji, że od dnia 1 stycznia 1948 roku w małżeństwie A. i S. J. obowiązywał ustrój wspólności ustawowej. Uwzględniając przy tym zgodne twierdzenia J. J. (1) i A. J. (1), co do nabywania poszczególnych przedmiotów ruchomych w trakcie małżeństwa oraz umowne rozszerzenie zakresu wspólności ustawowej o nieruchomość przy ulicy (...) w Ł., Sąd Rejonowy stwierdził, że w skład majątku wspólnego byłych małżonków wchodziły: prawo własności odrębnego lokalu mieszkalnego położonego w Ł., przy ulicy (...) o powierzchni 138,15m 2 wraz z udziałem w wysokości 24/50 części w prawie współwłasności gruntu oraz części budynku i urządzeń, które nie służą wyłącznie do użytku właścicieli lokali, a także prawo własności ruchomości fortepianu firmy (...), kredensu jadalniany w stylu neorenesansowym (W./ Eklektycznym), stołu pomocniczego w stylu L. F., sekretarzyka w typie bonheur du jour w stylu neorokokowym, pensjonarki w stylu neorokokowym, obrazów przedstawiających krajobraz z rybakiem w łodzi, wysepką i kępą drzew oraz portret mężczyzny, żyrandola i krzesła w typie sgabello w stylu neorenesansowym.
Śmierć A. J. (2) skutkowała ustaniem ustroju małżeńskiej wspólności ustawowej. Jednocześnie udziały w wysokości po ½ części przedstawionych powyżej praw majątkowych ukształtowały masę spadkową po zmarłej, pozostałe udziały w wysokości po ½ części w prawie własności przypadły zaś S. J. jako małżonkowi pozostałemu przy życiu.
Wartość składników masy spadkowej po A. J. (2) została określona w przypadku prawa odrębnej własności lokalu mieszkalnego na kwotę 185.500 złotych (371.000 złotych x 1/2), zaś przedmiotów ruchomych łącznie na kwotę 6.075 złotych (12.150 złotych x ½).
Wobec zgłoszenia żądania uwzględnienia na poczet sched spadkowych darowizn otrzymanych przez J. J. (1) i A. J. (1) od zmarłych rodziców, Sąd Rejonowy dokonał stosownego rozliczenia, uwzględniwszy regulacje art. 1039 § 1 k.c., art. 1040 k.c. i art. 1042 k.c.
A. J. (1) otrzymał darowiznę do swego majątku odrębnego, zaś J. J. (1) wraz z żoną H. J. do łączącego ich majątku wspólnego. Taki układ faktyczny rodził konieczność uznania, że każdy z darczyńców rozporządzał swoim udziałem w ramach darowizny, zaś J. J. (1) został wzbogacony jedynie w części odpowiadającej równym udziałom w ramach wspólności ustawowej łączącej go z żoną H. J..
Sąd Rejonowy podkreślił, że przedmiotem dokonanej darowizny pozostawał udział w nieruchomości, położonej w Ł. przy ulicy (...), nie zaś prawo odrębnej własności poszczególnych lokali. Teza ta wynika wprost z treści umów darowizny, a także sekwencji podjętych czynności prawnych w dniu 28 października 1975 roku. A. i S. J. rozszerzyli w pierwszej kolejności zakres wspólności ustawowej, następnie dokonali darowizn na rzecz swoich synów (w przypadku J. J. (1) także jego żony), a ostatecznie wszyscy współwłaściciele nieruchomości dokonali umownego zniesienia współwłasności poprzez ustanowienie odrębnej własności lokali mieszkalnych, które zgodnie przyznali na rzecz poszczególnych z nich. Skoro zaś przedmiotem darowizny był udział w prawie własności całej zabudowanej nieruchomości, to irrelewantne pozostają próby odwoływania się przez strony do stanu technicznego poszczególnych lokali, jakie przypadły im w ramach zgodnego zniesienia współwłasności, czy też fakt długotrwałego przebywania w danym lokalu tzw. lokatorów kwaterunkowych.
Z punktu widzenia rozstrzygnięcia, a także w świetle jasnej i niekwestionowanej treści umów darowizny, istotnym było ustalenie wartości nieruchomości na dzień 28 października 1975 roku. Ta wartość została zaś określona przy pomocy ekspertyzy biegłego z zakresu szacowania nieruchomości na kwotę 877.000 złotych.
Mając na względzie powyższe wartość darowizn (A. J. (2) i S. J.) kształtowała się odpowiednio jako kwota: po 140.320 złotych na rzecz A. J. (1) (877.000 złotych x 16/50 = 280.640 złotych, 280.640 złotych x ½ = 140.320 złotych) oraz po 43.850 złotych na rzecz J. J. (1) (877.000 złotych x 10/50 = 175.400 złotych, 175.400 złotych x ½ = 87.700 złotych, 87.700 złotych x ½ = 43.850 złotych).
W tak ukształtowanych okolicznościach jako punkt wyjścia dla ustalenia wysokości sched spadkowych po A. J. (2) należało przyjąć wartość 376.745 złotych, rozumianą jako sumę kwot: 192.575 złotych (udziały w wysokości ½ części w prawie odrębnej własności lokalu oraz ruchomości) oraz 184.170 złotych (suma darowizn). Skoro spadkobiercy zmarłej nabyli spadek po 1/3 części każdy z nich to wysokość należnego im udziału w ramach podziału wyniosłaby 125.581 złotych (376.745 złotych/3). Wartość darowizny uzyskanej przez A. J. (1) przekracza jego schedę spadkową (140.320 złotych > 125.581 złotych), w związku z czym w ramach działu spadku po A. J. (2) należy pominąć zarówno jego osobę, jak i dokonaną na jego rzecz darowiznę (art. 1040 k.c.). W konsekwencji masa spadkowa po A. J. (2) winna przypaść w częściach równych dla S. J. i J. J. (1) (każdy z nich uzyskałby po ¼ udziału w prawie odrębnej własności lokalu mieszkalnego oraz ruchomości).
Stosując normy art. 1040 k.c. i 1042 § 1 k.c. podstawa dla określenia sched spadkowych po A. J. (2) powinna wyrażać się wartością 236.425 złotych (192.575 złotych + 43.850 złotych). Przy pozostałych dwóch spadkobiercach (S. J. i J. J. (1)), którzy powinni uczestniczyć w dziale spadku wartość przypadających im sched wyniosłaby 118.212 złotych (236.425 złotych / 2) w odniesieniu do S. J. oraz 74.362 złotych w przypadku J. J. (1) (118.212 złotych – 43.850 złotych). Tym samym wartość praw przyznanych na rzecz S. J. byłaby o 21.925 złotych niższa niż należna mu po zmarłej żonie scheda spadkowa (118.212 złotych – 96287 złotych), a więc J. J. (1) winien spłacić go w takiej właśnie wysokości. Przedstawione wyliczenia, aczkolwiek teoretyczne, gdyż do faktycznego działu spadku po A. J. (2) nie doszło przed śmiercią S. J., winny jednak znaleźć swoje odzwierciedlenie w ostatecznej wysokości ustalonych między uczestnikami spłat i dopłat w ramach działu spadku po S. J.. Skoro spadkobiercami S. J. są E. L., J. J. (1) i A. J. (1), to ustalona wartość spłaty winna im przypadać w częściach, w jakich nabyli spadek po zmarłym tj. po 1/3 części, czyli po 7.308 złotych (21.925 złotych / 3). Wobec treści zawartej między stronami ugody kwestia ta będzie miała zatem znaczenie jedynie w relacji między J. J. (1), a A. J. (1).
W skład spadku po S. J. wchodziły udziały w wysokości ¾ części w prawie odrębnej własności lokalu mieszkalnego przy ulicy (...) (wysoki parter) oraz ruchomości.
Dla potrzeb ustalenia należnych sched spadkowych przyjęto wartość 752.302 złotych jako sumę kwot: 568.132 złotych (udziały w wysokości ¾ części w prawie odrębnej własności lokalu oraz ruchomości, a także prawo własności nieruchomości w L.) oraz 184.170 złotych (suma darowizn). Skoro spadkobiercy zmarłego nabyli spadek po 1/3 części każdy z nich to wysokość należnego im udziału w ramach podziału wyniosłaby 250.767 złotych (752.302 złotych / 3). Uwzględniając jednak dokonane przez zmarłego darowizny, wartość sched spadkowych wynosi odpowiednio: 206.917 złotych (250.767 złotych – 43.850 złotych) w przypadku J. J. (1) oraz 110.447 złotych (250.767 złotych – 140.320 złotych) w odniesieniu do A. J. (1).
Dokonując podziału spadku między J. J. (1) i A. J. (1) Sąd Rejonowy uwzględnił okoliczności faktyczne niniejszej sprawy, a także zgodną wolę uczestników co do przyznania im prawa własności ruchomości, które pozostają w ich władaniu.
Tym samym na rzecz J. J. (1) przyznano prawo własności: fortepianu firmy (...), kredensu jadalnianego w stylu neorenesansowym (W./ Eklektycznym) oraz stołu pomocniczego w stylu L. F., zaś na rzecz A. J. (1) prawo własności: sekretarzyka w typie bonheur du jour w stylu neorokokowym, pensjonarki w stylu neorokokowym, obrazu przedstawiającego krajobraz z rybakiem w łodzi, wysepką i kępą drzew, obrazu przedstawiającego portret mężczyzny, żyrandola oraz krzesła w typie sgabello w stylu neorenesansowym. Jednocześnie prawo odrębnej własności lokalu mieszkalnego (wysoki parter) przyznane zostało na wyłączna własność J. J. (1).
Przy takim sposobie podziału J. J. (1) uzyskał prawa majątkowe o łącznej wartości 281.820 złotych ( 3/4 udziału w prawie własności lokalu – 278.520 złotych oraz ¾ udziału w prawie własności trzech przedmiotów ruchomych – 3.300 złotych), a więc składniki o wartości przewyższającej jego schedę o 74.903 złotych (281.820 złotych – 206.917 złotych). Z kolei A. J. (1) uzyskał prawa majątkowe o wartości 5.812 złotych ( 3/4 udziału w prawie własności sześciu przedmiotów ruchomych), a więc składniki o wartości niższej od przysługującej mu schedy o 104.635 złotych.
Dostrzegalna różnica między nadwyżką i niedoborem w tym zakresie wynika z faktu, że strony uprzednio przyznały na rzecz E. L. składniki majątkowe o wartości przewyższającej jej schedę przy tak przyjętym ostatecznym podziale masy spadkowej o kwotę 29.733 złotych (279.000 złotych + 1.500 złotych = 280.500 złotych, 280.500 złotych – 250.767 złotych = 29.733 złotych). W tym zakresie jednak strony zgodnie uznały, że zawarta ugoda wyczerpała wszelkie ich wzajemne roszczenia. Tym samym wysokość dopłaty nie mogła być wyższa niż kwota 74.903 złotych, a więc nadwyżka uzyskana przez J. J. (1).
Co więcej, w ramach dokonanego działu A. J. (1) uzyskał wyłączne prawo własności określonych ruchomości, w których J. J. (1) posiadał udziały w wysokości ¼ części (pochodna działu spadku po A. J. (2)). Dlatego też kwota dopłaty winna zostać pomniejszona o wartość 1.938 złotych ( 1/4 x 7.750 złotych) stanowiącą utratę prawa własności tych udziałów przez J. J. (1), co prowadzi do kwoty 72.965 złotych (74.903 złotych – 1.938 złotych).
W ramach wzajemnych rozliczeń między stronami należało również uwzględnić kwotę 7.308 złotych (część niedoboru związanego z działem spadku po A. J. (2), który przypadł A. J. (1) jako spadkobiercy S. J.).
Reasumując powyższe argumenty, Sąd Rejonowy określił wysokość dopłaty należnej A. J. (1) od J. J. (1) na kwotę 80.273 złotych (74.903 złotych – 1.928 złotych + 7.308 złotych), która została zasądzona w dwóch ratach (50.000 złotych w terminie 14 dni oraz 30.273 złotych w terminie 1 roku) wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie w przypadku uchybienia terminu płatności. Data płatności drugiej raty przyznanej dopłaty związana była z odroczeniem obowiązku wydania części zajmowanego lokalu mieszkalnego przez A. J. (1). Sąd stosując art. 624 k.p.c. określił tą datę na rok od dnia uprawomocnienia się orzeczenia mając na względzie okoliczności niniejszej sprawy, w szczególności podnoszony przez uczestnika fakt prowadzenia w spornej części lokalu działalności gospodarczej, a także stanowisko J. J. (1), zawarte w piśmie procesowym z dnia 16 października 2017 roku. Roczny termin na realizację obowiązku stwierdzonego postanowieniem jest okresem wystarczającym dla ewentualnej zmiany lokalizacji prowadzonej działalności, w szczególności podjęcia decyzji w zakresie najmu alternatywnego lokalu bądź ponownego jej przeniesienia do części sutereny, wyłącznie przez A. J. (1) wykorzystywanej, po dokonaniu niezbędnych prac remontowych. W obu przypadkach uczestnik dysponować będzie stosownymi środkami pieniężnymi (w szczególności pierwsza rata dopłaty w kwocie 50.000 złotych) pozwalającymi na realizację tego celu.
O ile pierwszoplanowym sposobem podziału pozostaje podział fizyczny, o tyle próba wyodrębnienia dwóch odrębnych lokali w ramach istniejącego nie pozostawała w kręgu zainteresowania uczestników (cofnięte wnioski w tym zakresie na etapie oględzin lokalu przez biegłą sądową A. K. (2)), zaś pozostawienie go we współwłasności z udziałami po ½ części nie byłoby rozwiązaniem uwzględniającym uzasadnione interesy stron w dłuższej perspektywie. Nie bez znaczenia w powyższym kontekście pozostawały stanowiska prezentowane przez strony. J. J. (1) przedstawił ostatecznie gotowość przejęcia spornego lokalu na wyłączną własność z obowiązkiem spłaty swego brata. Jednocześnie zaznaczył, że zamierza w nim prowadzić swoje centrum życiowe, co uzasadnił aktualną sytuacją zdrowotną, a przy tym przedłożył dokumenty uwiarygodniające jego stan majątkowy (możliwość spłaty).
Z drugiej strony nie można było pominąć twierdzeń zgłaszanych przez A. J. (1), który pierwotnie zasygnalizował możliwość opuszczenia spornego lokalu w ciągu pół godziny (k.133), następnie sugerował przeniesienie na rzecz E. L. przypadającego mu udziału w lokalu (k.157), a ostatecznie nie wyrażał zgody na przejęcie lokalu na wyłączną własność optując przy pozostawieniu go we współwłasności w częściach odpowiadających dotychczasowemu sposobowi jego użytkowania (a więc po ½ części w prawie własności). Co więcej, A. J. (1) wprost wskazał, że nie jest zainteresowany przejęciem lokalu na wyłączną własność i raczej nie przeznaczyłby na ten cel swoich oszczędności (k.519). W dalszej kolejności zauważył, że najlepszym rozwiązaniem pozostawałaby sprzedaż lokalu, co zapewniłoby mu środki na wynajem innego lokalu celem prowadzenia działalności gospodarczej. Jednocześnie podkreślił, że w przyszłości (po zamknięciu swej działalności, którą zamierza prowadzić jeszcze około 5 – 6 lat, o ile pozwoli mu na to jego zdrowie) rozważa sprzedaż wszystkich swoich udziałów w całej nieruchomości na rzecz osoby trzeciej.
W powyższym kontekście Sąd Rejonowy uznał, że A. J. (1) nie wiąże swojej przyszłości z nieruchomością położoną przy ulicy (...), a wola dalszego użytkowania części lokalu na wysokim parterze wynika jedynie z faktu prowadzenia działalności gospodarczej, która de facto może być realizowana w innym miejscu. Istotnym pozostaje również fakt, że uczestnik nie zdecydowałby się na przeznaczenie swych oszczędności (około 100.000 złotych) celem przejęcia lokalu na wyłączną własność, przy czym uwzględnienie jego stanowiska i pozostawienie lokalu we współwłasności z udziałami w wysokości po ½ części w prawie własności skutkowałoby obowiązkiem dopłaty na rzecz J. J. (1) kwoty 75.495 złotych.
Powyższe względy skutkowały przyznaniem prawa odrębnej własności lokalu wyłącznie na rzecz J. J. (1).
O kosztach postępowania orzeczono na podstawie art. 520 § 1 k.p.c. uznając, że strony pozostawały ostatecznie zgodne co do konieczności dokonania podziału majątku wspólnego i działu spadku po zmarłych rodzicach.
W toku postępowania wygenerowane zostały również koszty sądowe, które tymczasowo poniósł Skarb Państwa w wysokości 1.684,93 złotych, a związane z wynagrodzeniem biegłych. Uwzględniając treść art. 113 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz zasadę ponoszenia kosztów postępowania w niniejszej sprawie Sąd Rejonowy nakazał pobrać od J. J. (1) kwotę 842,47 złotych, zaś od A. J. (1) kwotę 842,46 złotych tytułem nieuiszczonych kosztów sądowych.
Apelację od opisanego postanowienia wywiódł uczestnik postępowania A. J. (1), zaskarżając orzeczenie w zakresie IV.1, V., VI. (czyli sposobu dokonania działu spadku i zniesienia współwłasności, spłaty i wydania spadkowego lokalu).
Skarżący zarzucił:
a) błąd w ustaleniach faktycznych, a mianowicie nieprawidłowe wyliczenie darowizn dokonanych przez S. i A. małż. J., albowiem wartości tych darowizn nie zostały ustalone według stanu darowizn z daty ich dokonania,
b) naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. poprzez niewzięcie pod uwagę okoliczności, że J. i H. małż. J. od września 1990 roku to jest od śmierci S. J., wyłącznie posiadali i użytkowali ponad 20 m.kw. strychu, który w ½ części stanowił spadek przypadający A. J. (1) i nie rozliczenie wartości tego posiadania, niewyjaśnienie dlaczego S. i A. mają znacznie większy udział w częściach wspólnych niż przypadałby na wyodrębniony na parterze lokal mieszkalny, nie wzięcie pod uwagę, że A. J. (1), aby móc objąć w posiadanie przedmiot darowizny, musiał kupić lokatorom zajmującym ten lokal, dwa mieszkania za cenę będącą odpowiednikiem obecnie 200 000 zł.
c) naruszenie prawa materialnego – art. 1040, 1042 § 1 i 2 k.c.
W konkluzji apelujący wniósł o uchylenie zaskarżonego postanowienia i dopuszczenie dowodu z opinii biegłego do spraw wyceny nieruchomości celem ustalenia wartości nieruchomości na datę dokonania darowizn i wartości poszczególnych lokali z uwzględnieniem zarzutów apelacyjnych oraz podziału spadkowego lokalu mieszkalnego na 2 części zgodnie z obecnie zajmowanymi przez uczestników, biegłego do spraw czynszów celem wyliczenia wartości użytkowania strychu o pow. 10 m.kw. Wniosek ewentualny obejmował zmianę zaskarżonego postanowienia z uwzględnieniem podanych okoliczności.
W toku postępowania apelacyjnego Sąd Okręgowy ustalił zakres uczestniczących w sprawie osób tak jak we wniosku, zawiadamiając wnioskodawczynię E. L.. Zwolnienie jej od udziału w sprawie przez Sąd Rejonowy po wydaniu postanowienia umarzającego postępowanie po zawarciu ugody w zakresie działu części spadku, było działaniem błędnym. Objęcie ugodą części spadku świadczy o dokonaniu podziału co do części przedmiotu sprawy w aspekcie przedmiotowym, nie wyłącza części uczestników od udziału w sprawie. W aspekcie podmiotowym wnioskodawczyni nie utraciła przymiotu uczestnika postępowania, jako spadkobierca, którego udział w dziale spadku jest obowiązkowy do zakończenia postępowania (art. 510 § 1 k.p.c.).
W związku ze zmianą stanowiska apelującego uczestnika, który wniósł o podział fizyczny spadkowego prawa odrębnej własności lokalu przy ulicy (...) w Ł., Sąd Okręgowy uzupełnił materiał dowodowy.
Z opinii biegłej A. K. (2) wynika, że nie jest możliwy podział spadkowego lokalu i wyodrębnienie samodzielnych lokali zgodnie z istniejącym podziałem funkcjonalnym. E. podział wymagałby szerokiego zakresu prac ingerujących w konstrukcję budynku, które powinny być poprzedzone ekspertyzami technicznymi, pracami projektowymi oraz uzyskaniem pozwolenia na budowę (przebudowę budynku) –(opinia –k. 606-620). W opinii uzupełniającej biegła rozważyła cztery warianty podziału lokalu, dochodząc do tożsamych wniosków. Ponadto stwierdziła, że w jednym z wariantów podziału o mniejszym zakresie robót koniecznych, nie zapewniono by powstania lokali o odpowiedniej funkcjonalności (opinia uzupełniająca –k. 656-670). Dokonanie podziału wymagałoby między innymi zbudowania nowej ściany, zastępującej drewnianą, aby spełniała parametry ognioodporności, sprawdzenia wytrzymałości stropów, fundamentów i poniesienie kosztów ekspertyz technicznych, uzgodnień przeciwpożarowych, kosztów administracyjnych, map, nadzoru projektowego, kosztów projektu (opinia ustna –protokół skrócony –k. 723-724, zn. czas -00:05:09- 01:03:00).
Wartość rynkowa całej nieruchomości (działka nr (...) o powierzchni 1073 m.kw. objęta księgą wieczystą nr (...), zabudowana budynkiem mieszkalnym wolnostojącym, kilkulokalowym) według stanu na dzień 28 października 1975 roku i aktualnych cen rynkowych wynosi:
a) 1 273 200 złotych (wariant 1- z daty darowizny udziałów z uwzględnieniem
szczególnego trybu najmu dla lokalu na I. piętrze bez konieczności zapewnienia lokalu zamiennego dla lokatorów) lub
b) 1 102 500 złotych (wariant 2. - z daty darowizny udziałów z
uwzględnieniem szczególnego trybu najmu dla lokalu na I. piętrze i z koniecznością zapewnienia lokalu zamiennego dla lokatorów i możliwością pobierania czynszu w lokalu zamiennym jako pożytki).
Wartość odrębnej własności spadkowego lokalu według stanu z 1990 roku i aktualnych cen wynosi 543 100 złotych.
(opinia biegłej A. K. –k.794-882).
Opinia biegłej A. K. (2) była wyczerpująca, logiczna, a jej wnioski kategoryczne. Zastosowana metodologia nie budziła zastrzeżeń.
Ostatecznie stanowiska uczestników prezentowały się następująco: A. J. (1) popierając apelację wniósł o podział lokalu spadkowego na parterze zgodnie z jego użytkowaniem, aby nie było spłat. J. J. (1) wniósł o oddalenie apelacji ( o przyznanie na jego rzecz spornego prawa odrębnej własności lokalu ze spłatą na rzecz A. J. (1)).
J. J. (1) jest emerytem, pobiera 3 500 zł świadczenia emerytalnego, posiada oszczędności zgromadzone w banku w kwocie około 130 000 zł (oświadczenie uczestnika –k. 938v, 00:24:54-00:28:40).
A. J. (1) jest emerytem, pobiera 1 500 zł świadczenia emerytalnego, prowadzi działalność gospodarczą z dochodem około 2 500- 3000 zł miesięcznie (oświadczenie uczestnika –k. 938v, 00:28:49-00:33:10).
Sąd Okręgowy zważył:
Apelacja jest zasadna w części, co skutkowało zmianą kwestionowanego postanowienia.
Wstępnie należy odnotować, że według funkcjonującego modelu postępowania apelacyjnego opartego na apelacji pełnej cum beneficie novorum, sąd drugiej instancji rozpoznaje sprawę ponownie, jeszcze raz badając sprawę rozstrzygniętą przez sąd pierwszej instancji. Dlatego słusznie podkreśla się w judykaturze, że sąd drugiej instancji ma nie tylko uprawnienie, ale wręcz obowiązek rozważenia na nowo całego materiału dowodowego oraz dokonania jego własnej, samodzielnej oceny, w tym oceny dowodów zgromadzonych w postępowaniu przed sądami obu instancji (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 8 kwietnia 2011 r., II CSK 474/10, nie publ.), zwłaszcza, gdy wymagają tego zarzuty wywiedzionego środka zaskarżenia.
W postępowaniu nieprocesowym, z uwagi na obowiązek działania sądu w wielu kwestiach z urzędu (art. 684 k.p.c.), powyższa zasada ma szczególne znaczenie.
W związku z tym, w sytuacji przedstawionego w apelacji przez uczestnika postępowania stanowiska, koniecznym stało się uzupełnienie materiału dowodowego dla zbadania zasadności podziału rzeczy w naturze.
I choć ustalenia faktyczne poczynione przez Sąd Rejonowy są prawidłowe w zakresie okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy (art. 227 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.) i znajdują oparcie w materiale dowodowym zgromadzonym w toku postępowania, a Sąd Okręgowy przyjmuje wskazanie ustalenia za własne, podzielając również ich ocenę jurydyczną, przeprowadzoną w zgodzie z dyrektywami zawartymi w art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., to w wyniku zmiany stanowiska apelującego, a w konsekwencji w wyniku postępowania dowodowego przeprowadzonego przez sądem II instancji, wymagały uzupełnienia.
Podstawę faktyczną rozstrzygnięcia stanowią zatem ustalenia Sądu Rejonowego uzupełnione przez Sąd II instancji.
Zarzuty błędu w ustaleniach faktycznych i naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. nie są zasadne. Sąd Rejonowy bowiem, jak wyżej wskazano, poczynił prawidłowe, pełne ustalenia faktyczne, a ich ocena, w świetle dyrektyw art. 233 § 1 k.p.c. nie nasuwa żadnych zastrzeżeń.
Formułując zarzut procesowy, w istocie skarżący nie tyle kwestionuje przeprowadzoną przez Sąd I instancji ocenę zgromadzonych dowodów i poczynione w jej następstwie ustalenia faktyczne, lecz nie akceptuje przyjętej interpretacji ujawnionych faktów w świetle norm prawa materialnego.
I tak, wbrew wywodom apelującego, przedmiotem umowy darowizny z 28 października 1975 roku były udziały w zabudowanej nieruchomości, nie zaś odrębna własność lokali. Sąd Rejonowy prawidłowo więc ustalił wartość nieruchomości według wariantu II sporządzonego przez biegłego do spraw szacunku nieruchomości A. K., uwzględniając obecność na dzień 28 października 1975 roku tzw. lokatorów kwaterunkowych (w ramach szczególnego trybu najmu) oraz podjęte czynności w związku z zapewnieniem im lokali zamiennych. Podkreślenia wymaga także i to, że skoro przedmiotem darowizny były udziały w nieruchomości, to obciążenie nieruchomości prawem osób trzecich do korzystania z niej obciąża wszystkich obdarowanych stosownie do udziałów.
Niezgodność udziałów, podnoszona przez apelację, która sygnalizuje znacznie większy udział S. i A. małż. J. w częściach wspólnych niż przypadałby na wyodrębniony na parterze lokal mieszkalny (co wynika z treści aktu notarialnego), może być przedmiotem ewentualnego innego żądania, które określi sam apelujący, natomiast okoliczność ta nie podlega badaniu z urzędu w postępowaniu działowym. Strony umowy o ustanowienie odrębnej własności lokali mieszkalnych zgodnie określiły udziały poszczególnych właścicieli odrębnych lokali w częściach wspólnych budynku i ta okoliczność wynikająca z treści księgi wieczystej jest wiążąca dla sądu działowego.
Zarzut wyłącznego posiadania i użytkowania przez J. i H. małż. J. od września 1990 roku to jest od śmierci S. J., ponad 20 m.kw. strychu, i nie rozliczenia się z tego posiadania, należy uznać za chybiony w świetle regulacji art. 224-225 k.c. w zw. z art. 206 k.c.. W orzecznictwie zgodnie podnosi się, że rozliczenie korzyści uzyskanych przez jednego ze współwłaścicieli korzystającego z rzeczy wspólnej z wyłączeniem pozostałych jest dopuszczalne, ale tylko wtedy, gdy taki stan rzeczy istnieje wbrew woli pozostałych współuprawnionych (por. SN w uzasadnieniu uchwały z dnia 10 maja 2006r., III CZP 9/06, OSNC 2007/3/37 oraz w uchwale z dnia 13 marca 2008r., III CZP 3/08, OSNC 2009/4/53, w której stwierdzono, że „współwłaściciel może domagać się od pozostałych współwłaścicieli, korzystających z rzeczy wspólnej z naruszeniem art. 206 k.c. w sposób wykluczający jego współposiadanie, wynagrodzenia za korzystanie z tej rzeczy z zachowaniem przesłanek określonych w art. 224 § 2 lub art. 225 k.c.). Innymi słowy nie ma podstaw dla jakichkolwiek roszczeń, jeżeli wyłączne korzystanie z rzeczy wspólnej jest akceptowane przez współwłaścicieli, co w niniejszej sprawie przejawiało się brakiem sprzeciwu ze strony A. J. (1).
Odnosząc się do pozostałej części apelacji uczestnika, przede wszystkim należy odnotować, że stanowisko A. J. (1), w którym wnosi o podział odrębnej własności lokalu spadkowego na dwa odrębne lokale, w świetle opinii biegłej do spraw budownictwa nie zasługuje na uwzględnienie.
W tym miejscu nieodzownym jest poczynienie kilku uwag natury ogólnej. Jeżeli spadek przypada kilku spadkobiercom, do działu spadku stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności (art. 1035 k.c.)
Zgodnie z art. 211 k.c. każdy ze współwłaścicieli może żądać, ażeby zniesienie współwłasności nastąpiło przez podział rzeczy wspólnej, chyba że podział byłby sprzeczny z przepisami ustawy lub ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy albo że pociągałby za sobą istotną zmianę rzeczy lub znaczne zmniejszenie jej wartości. Wykładnia przytoczonego in extenso przepisu wskazuje, że podstawowym sposobem zniesienia współwłasności, preferowanym przez ustawodawcę, jest podział fizyczny rzeczy wspólnej, jako najbardziej sprawiedliwy i pożądany. Dlatego też, jeżeli zniesienie współwłasności następuje z mocy orzeczenia sądu, sąd powinien przede wszystkim brać pod uwagę ten sposób wyjścia ze współwłasności, chyba że współwłaściciele żądają przyznania rzeczy wspólnej jednemu z nich w zamian za spłaty albo sprzedaży stosownie do przepisów k.p.c. W braku takich żądań sąd powinien ustalić, czy istnieje fizyczna i prawna możliwość podziału, a dopiero gdy podział nie jest dopuszczalny, znieść współwłasność w inny sposób.
W judykaturze przyjmuje się powszechnie, że przez podział fizyczny nieruchomości należy rozumieć także wyodrębnienie własności lokali, co wynika z art. 7 ust. 1 i art. 11 ust. 1 ustawy o własności lokali (por. np. post. SN z 2 lutego 2001 r., IV CKN 251/00, L.; post. SN z 5 lutego 2010 r., III CSK 195/09, L.; post. SN z 2 kwietnia 2014 r., IV CSK 431/13, L.).
Odnosząc powyższe do okoliczności niniejszej sprawy należy stwierdzić, że biegła z zakresu budownictwa wykluczyła zasadność podziału spadkowego lokalu r 1 przy ul. (...), stanowiącego odrębną własność, na dwa mniejsze, samodzielne odrębne lokale zgodnie z istniejącym podziałem funkcjonalnym. Ewentualny podział wymagałby szerokiego zakresu prac ingerujących w konstrukcję budynku, które powinny być poprzedzone ekspertyzami technicznymi, pracami projektowymi oraz uzyskaniem pozwolenia na budowę (przebudowę budynku).
Reasumując opisywany wątek, trzeba powiedzieć, że dokonanie działu spadku (zniesienie współwłasności) przedmiotowej odrębnej własności lokalu przy ulicy (...) poprzez fizyczne wydzielenie dwóch odrębnych lokali, nie jest możliwe pod względem budowalnym. Ponadto, nawet gdyby doszło do takiego podziału przy dokonaniu poważnych zabiegów budowlanych, to byłoby ekonomicznie nieopłacalne, wymagałoby wielu ekspertyz budowalnych, a spowodowałoby powstanie dwóch małych lokali o mniejszej wartości, jak również wiązałoby się z poniesieniem dodatkowych poważnych kosztów, zwłaszcza związanych z koniecznością przebudowy ścian, okien, otworów drzwiowych, rozdzielenia istniejących instalacji i utworzenia nowych.
I choć ustawodawca preferuje wyjście ze współwłasności przez jej podział fizyczny, to stroni jednak od nazbyt kategorycznego popierania takiej metody zniesienia współwłasności. Wyklucza bowiem dopuszczalność podziału, jeżeli byłby on sprzeczny z przepisami ustawy lub społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy albo pociągałby za sobą istotną zmianę rzeczy lub znaczne zmniejszenie jej wartości (art. 211 in fine k.c. zw. z art. 1035 k.c.), co ma miejsce w badanej sprawie.
Na marginesie już tylko wypada dodać, że przeszkodą, utrudniającą fizyczny podział nieruchomości byłby również bardzo poważny konflikt między uczestnikami, uniemożliwiający porozumienie w jakimkolwiek zakresie, szczególnie w sprawach dotyczących nieruchomości. Przebudowa zaś spornego lokalu wymagałaby współdziałania na wszystkich etapach realizacji tego przedsięwzięcia.
Uwzględnienie całokształtu okoliczności faktycznych występujących w tej sprawie uzasadnia zatem odstąpienie przez Sąd od jej fizycznego podziału na rzecz przyznania rzeczy jednemu ze współwłaścicieli, z obowiązkiem spłaty na rzecz drugiego współwłaściciela.
Przechodząc więc do kolejnego etapu, czyli wyboru spadkobiercy, na rzecz którego przyznać należy przedmiotową odrębną własność lokalu, odnotować należy, że Sąd dokonuje zniesienia współwłasności poprzez przyznanie rzeczy jednemu ze współwłaścicieli „stosownie do okoliczności”, przy czym ustawa nie zawiera nawet przekładowego katalogu tych okoliczności, pozostawiając dokonanie wyboru sądowi. Niewątpliwie jednak rozstrzygnięcie o tym, komu należy przyznać rzecz na własność jest zagadnieniem trudnym i powinno być poprzedzone rozważeniem usprawiedliwionych interesów osób uprawnionych do danej rzeczy (sytuacją rodzinną, życiową, możliwościami finansowymi, wielkością udziałów czy potrzebami mieszkaniowymi).
W związku z powyższym stwierdzić trzeba, że materiał dowodowy, zebrany w sprawie przemawia za przyznaniem spadkowego lokalu na rzecz uczestnika J. J. (1). Argumentacja Sądu Rejonowego w tym zakresie jest pełna i przekonująca. J. J. (1) razem z żoną zajmują najwyższą kondygnację budynku mieszkalnego, w którym znajduje się spadkowy lokal, a z uwagi na wiek uczestnika chodzenie po schodach na 2. piętro stanowi dla niego dużą dolegliwość. Co więcej, uczestnik J. J. (1) zamierza mieszkać w tej nieruchomości. Realizacja potrzeb mieszkaniowych ma nadto konkretny, gospodarczy wymiar, który nie może być pominięty przy sposobie działu spadku. J. J. (1) dysponuje też odpowiednią kwotą, zgromadzoną na rachunku bankowym (około 130 000 zł), czyniąc spłatę na rzecz apelującego realną.
Apelujący A. J. (1) z kolei zajmuje lokal mieszkalny na 1. piętrze, ma zatem w optymalny sposób zapewnione warunki mieszkaniowe, a działalność gospodarczą, którą prowadzi w części spadkowego lokalu, miał zakończyć w ciągu kilku lat (który to termin upływa w 2022 roku od daty tej deklaracji), może też przenieść ją w inne miejsce (tak wynika z jego zeznań). Nie bez znaczenia jest również chwiejne stanowisko tego uczestnika, który w toku postępowania pierwszoinstancyjnego nie był zainteresowany przejęciem całego lokalu spadkowego a nawet jego podziałem, dopiero w postępowaniu apelacyjnym dążył do podziału fizycznego nieruchomości, nie będąc de facto nadal zainteresowanym przejęciem całego spadkowego lokalu i spłatą, skoro potrzeby mieszkaniowe ma zaspokojone w dotychczas zajmowanym mieszkaniu na 1. Piętrze.
Wniosek o dokonanie podziału suteren, zgłoszony przez obu uczestników, w istocie niesprecyzowany, został ostatecznie cofnięty. Nadmienić jedynie wypada, że sutereny, jak wynika z treści aktu notarialnego z dnia 28 października 1975 roku, podobnie jak mury budynku, grunt, pozostała część poddasza jak również inne urządzenia służące do wspólnego użytku stanowią części wspólne, a udziały współwłaścicieli w ich współwłasności określone zostały w akcie. Nie jest zatem możliwe zniesienie tej współwłasności poprzez wydzielenie odrębnej własności.
Dokonanie działu spadku poprzez przyznanie poszczególnych ruchomości spadkobiercom, a odrębnej własności lokalu mieszkalnego na rzecz tylko jednego ze spadkobierców, wymaga wyrównania udziałów poprzez dopłaty pieniężne (art. 212 k.c. w zw. z art. 1035 k.c.).
Po uzupełnieniu materiału dowodowego w zakresie uaktualnienia wartości rynkowej przedmiotu działu spadku, korekcie podlegały rozliczenia z tym związane, przy uwzględnieniu regulacji art. 1039 § 1 k.c., art. 1040 k.c. i art. 1042 k.c.
Wartość nieruchomości z daty darowizny udziałów w 1975 roku wyniosła według wariantu II opinii biegłej, uwzględniającego lokatorów kwaterunkowych (w ramach szczególnego trybu najmu) oraz podjęte czynności w związku z zapewnieniem im lokali zamiennych kwotę 1 102 500 zł, wartość odrębnej własności samodzielnego lokalu spadkowego według stanu na 1990 rok – 543 100 zł, wartość ruchomości pozostała niezmieniona.
Ponadto wartość darowizn udziałów w nieruchomości, podlegająca zaliczeniu na schedę spadkową wyniosła: dla A. J. (1) kwotę 176 400 zł ( 1 102 500 zł x udział 16/50 = 352 800 zł łącznie, czyli od każdego z rodziców ½ tej wartości – to jest 176 400 zł); dla J. J. (1) kwotę 55 125 zł ( 1 102 500 zł x udział 10/50 = 220 500 zł łącznie, czyli od każdego z rodziców ½ tej wartości – to jest 110 250 zł dla J. i H. małż. J., zatem dla J. J. (1) ½ z tej kwoty, czyli 55 125 zł ).
Scheda po A. J. (2) obejmowała: udział ½ w odrębnej własności lokalu mieszkalnego na parterze budynku przy ulicy (...) w Ł. wraz udziałem w częściach wspólnych o wartości 271 550 zł (543 100 zł x ½), ruchomości o wartości 6 075 zł (12 150 zł x ½), łącznie 277 625 zł. Tę kwotę należy powiększyć o wartość darowizn w wysokości 231 525 zł (176 400 zł dla A. J. (1) + 55 125 zł dla J. J. (1)). Łącznie wartość schedy wynosi 509 150 zł. Spadkobiercy nabyli spadek po A. J. (2) w udziałach po 1/3, czyli wartość udziału każdego z nich to kwota 169 716 zł. Z tego wynika, że darowizna zdziałana na rzecz A. J. (1) przewyższa jego udział spadkowy o 6 684 zł (176 400 zł – 169 716 zł). W związku z tym w ramach działu spadku po A. J. (2) należy pominąć zarówno osobę A. J. (1), jak i dokonaną na jego rzecz darowiznę (art. 1040 k.c.). W konsekwencji masa spadkowa po A. J. (2) winna przypaść w częściach równych dla S. J. i J. J. (1) (każdy z nich uzyskałby po ¼ udziału w prawie odrębnej własności lokalu mieszkalnego oraz ruchomości).
Stosując normy art. 1040 k.c. i 1042 § 1 k.c. podstawa dla określenia sched spadkowych po A. J. (2) powinna wyrażać się wartością 333 750 zł (271 550 zł + 62 200 zł). Przy pozostałych dwóch spadkobiercach (S. J. i J. J. (1)), którzy powinni uczestniczyć w dziale spadku wartość przypadających im sched wyniosłaby 166 875 zł złotych w odniesieniu do S. J. (333 750 zł : 2) oraz 111 750 zł w przypadku J. J. (1) (333 750 zł :2= 166 875 zł – 55 125 zł). Tym samym wartość praw przyznanych na rzecz S. J. byłaby o 28.063 zł niższa niż należna mu po zmarłej żonie scheda spadkowa (277 625 zł (166 875 zł + 271 550 zł) :2 = 138 812 zł; 166 875 zł – 138 812 zł= 28 063 zł), a więc J. J. (1) winien spłacić go w takiej właśnie wysokości. Przedstawione wyliczenia, aczkolwiek teoretyczne, gdyż do faktycznego działu spadku po A. J. (2) nie doszło przed śmiercią S. J., winny jednak znaleźć swoje odzwierciedlenie w ostatecznej wysokości ustalonych między uczestnikami spłat i dopłat w ramach działu spadku po S. J.. Skoro spadkobiercami S. J. są E. L., J. J. (1) i A. J. (1), to ustalona wartość spłaty winna im przypadać w częściach, w jakich nabyli spadek po zmarłym tj. po 1/3 części, czyli po 9 354 zł (28 063 zł :3). Wobec treści zawartej między stronami ugody kwestia ta będzie miała zatem znaczenie jedynie w relacji między J. J. (1) a A. J. (1), co trafnie odnotował Sąd Rejonowy.
Scheda po S. J. obejmowała: udział 3/4 w odrębnej własności lokalu mieszkalnego na parterze budynku przy ulicy (...) w Ł. wraz udziałem w częściach wspólnych o wartości 407 250 zł (543 100 zł x 3/4), nieruchomość w L. o wartości 279 000 zł, udział ¾ w ruchomościach (razem z zegarkiem) o wartości 10 882 zł, łącznie 697 132 zł. Tę kwotę należy powiększyć o wartość darowizn w wysokości 231 525 zł (176 400 zł dla A. J. (1) + 55 125 zł dla J. J. (1)). Łącznie wartość spadku wynosi 928 657 zł. Spadkobiercy nabyli spadek po S. J. w udziałach po 1/3, czyli wartość udziału każdego z nich to kwota 309 552 zł.
Uwzględniając dokonane przez zmarłego darowizny, wartość sched spadkowych wynosi odpowiednio: dla A. J. (1) 133 152 zł (309 552 zł –176 400 zł) w przypadku J. J. (1) 254 427 zł (309 552 zł – 55 125 zł) oraz 309 552 zł w stosunku do E. L..
J. J. (1) uzyskał prawa majątkowe o łącznej wartości 410 550 zł ( 3/4 udziału w prawie własności lokalu – 407 250 zł + ¾ udziału w prawie własności trzech przedmiotów ruchomych – 3.300 zł), a więc składniki o wartości przewyższającej jego schedę o 156 123 zł (410 550 zł –254 427 zł). Z kolei A. J. (1) uzyskał prawa majątkowe o wartości 5.812 zł ( 3/4 udziału w prawie własności sześciu przedmiotów ruchomych), a więc składniki o wartości niższej od przysługującej mu schedy o 127 340 zł (133 152 zł – 5 812 zł).
E. L., mimo uzyskania ze spadku przedmiotów o wartości 281 000 zł, czyli niższej o 28 552 zł aniżeli przypadająca jej scheda, nie żądała żadnych dopłat. Zawarta ugoda wyczerpała wszelkie wzajemne roszczenia spadkobierców.
Z powyższych wyliczeń wynika zatem, że w ramach dokonanego działu J. J. (1) powinien dopłacić na rzecz A. J. (1) kwotę 127 340 zł celem wyrównania udziału spadkowego. A. J. (1) uzyskał wyłączne prawo własności określonych ruchomości, w których J. J. (1) posiadał udziały w wysokości ¼ części (pochodna działu spadku po A. J. (2)). Dlatego też kwota dopłaty winna zostać pomniejszona o wartość 1 938 zł ( 1/4 x 7 750 zł) stanowiącą utratę prawa własności tych udziałów przez J. J. (1), co prowadzi w rezultacie do dopłaty w kwocie 125 402 zł (127 340 zł – 1.938 zł).
W ramach wzajemnych rozliczeń między stronami należało również uwzględnić kwotę 9 354 zł (część niedoboru związanego z działem spadku po A. J. (2), który przypadł A. J. (1) jako spadkobiercy S. J.), o którą należało powiększyć dopłatę, co daje łącznie kwotę 134 756 zł.
Reasumując, wysokość dopłaty należnej A. J. (1) od J. J. (1) wynosi 134 756 zł (127 340 zł – 1 928 zł + 9 354 zł). Płatność wskazanej sumy odroczono do 4 miesięcy od uprawomocnienia się orzeczenia wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie w przypadku uchybienia terminu płatności. Odroczenie płatności na podstawie art. 212 § 4 k.c. w zw. z art. 1035 k.c. podyktowane jest koniecznością poczynienia przez J. J. (1) stosownych działań bankowych w celu pozyskania zgromadzonej na rachunkach bankowych sumy. Z drugiej strony Sąd Okręgowy odstąpił od rozłożenia zasądzonej kwoty na raty i to w terminie rocznym, zmieniając w tym zakresie rozstrzygnięcie Sądu I instancji, z uwagi na możliwości płatnicze uczestnika J. J. (1), który złożył stosowne oświadczenie o posiadaniu środków w takim rozmiarze w banku. W tym kontekście nie należy też tracić z pola widzenia czasu trwania postępowania działowego, co przyspieszenie spłaty czyni uprawnionym. Datę odroczenia płatności przyznanej dopłaty należy powiązać z terminem odroczenia obowiązku wydania części zajmowanego lokalu mieszkalnego przez A. J. (1), na podstawie art. 624 k.p.c., mając na względzie zmienione okoliczności niniejszej sprawy, w szczególności mające wkrótce mieć miejsce zakończenie prowadzonej przez uczestnika A. J. (1) w spornej części lokalu działalności gospodarczej, bądź jej przeniesienie do sutereny, którą w wydzielonej wyłącznie dla siebie części zajmuje.
W konsekwencji powyższych wywodów, należy stwierdzić, że zarzuty naruszenia prawa materialnego w postaci art. 1040 k.c., 1042 § 1 i 2 k.c. co do zasady są chybione. Korekta zaskarżonego postanowienia wynika zaś z uaktualnienia w postępowaniu apelacyjnym wartości spadku, którą sąd II instancji, bierze w granicach zaskarżenia pod rozwagę z urzędu (art. 684 k.p.c.). W sytuacji, gdy nastąpił znaczący upływ czasu miedzy datą opinii biegłego, stanowiącej podstawę orzekania przez Sąd Rejonowy a datą orzekania przez Sąd II instancji, a także, gdy nastąpiła istotna zmiana rynkowej wartości masy spadkowej, koniecznym było przeprowadzeniami dowodu z opinii biegłego, w celu ustalenia aktualnej wartości rynkowej spadkowej nieruchomości. Konsekwencją opinii uzupełniającej była zmiana wartości nieruchomości, odrębnej własności lokalu oraz dokonanych darowizn, co znalazło wyraz w zmianie punktów I.1., II.1. i III.1.
W tym stanie rzeczy, na skutek częściowej trafności zarzutów apelacji, Sąd Okręgowy zmienił zaskarżone rozstrzygnięcie, o czym orzeczono stosownie do art. 386 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.
O kosztach postępowania apelacyjnego Sąd Okręgowy orzekł na podstawie art. 520 § 1 k.p.c. uznając, że nie ma podstaw do odstąpienia od wyrażonej w powołanym wyżej przepisie ustawy zasady ponoszenia przez uczestników postępowania kosztów związanych z ich udziałem sprawie. W orzecznictwie utrwalone jest stanowisko, że sprzeczność interesów nie występuje między tymi uczestnikami, którzy domagają się zniesienia współwłasności, niezależnie od sposobu dokonania podziału, jaki proponują i ich wniosków w tym względzie. Co do zasady, w sprawach tzw. działowych interes wszystkich uczestników jest zbieżny, oczekują oni bowiem na orzeczenie o zniesieniu współwłasności (dziale spadku), niezależnie od tego, w jakim udziale przysługuje im prawo własności i jaki sposób zniesienia preferują (zob. postanowienie SN z 17 kwietnia 2012 r. II CSK 620/11, Legalis nr 966545).
Podmiot udostępniający informację: Sąd Okręgowy w Łodzi
Data wytworzenia informacji: