Portal Orzeczeń Sądu Okręgowego w Łodzi

UZASADNIENIE

Zaskarżonym postanowieniem z dnia 21 lutego 2022 roku, sygn. akt I Ns 701/17 w sprawie z wniosku E. Ł. (1) z udziałem D. R., T. R., B. R., R. R., P. R. (1) M. R. (1), K. R., P. R. (2), M. R. (2) o podział majątku wspólnego J. R. (1) i J. R. (2), dział spadku po J. R. (1), dział spadku po J. R. (2), dział spadku po M. R. (3), dział spadku po L. R. oraz częściowy dział spadku po E. R., Sąd Rejonowy dla Łodzi- Widzewa w Łodzi:

I. ustalił, że w skład majątku wspólnego J. R. (1) i J. R. (2) wchodzi nieruchomość położona w miejscowości S., gminie Ż., powiecie (...), której dotyczy akt własności ziemi z dnia 27 kwietnia 1972 roku o numerze ON- (...), składająca się z działek oznaczonych na wypisie i wyrysie z mapy ewidencyjnej, sporządzonym przez Starostwo Powiatowe w O. w dniu 28 czerwca 2016 roku numerami:

- 5 o powierzchni 0,12 ha,

- 37 o powierzchni 0,53 ha,

- 47 o powierzchni 2,42 ha,

- 173 o powierzchni 0,05 ha,

- 261 o powierzchni 0,09 ha,

- 333 o powierzchni 0,55 ha

o wartości 66 500 złotych;

II. ustalił, że w skład spadku po J. R. (1) wchodzi udział ½ części w nie-ruchomości opisanej w punkcie I postanowienia o wartości 33 250 złotych;

III. ustalił, że w skład spadku po J. R. (2) wchodzi udział 5/8 części w nie-ruchomości opisanej w punkcie I postanowienia o wartości 41 562,50 zł;

IV. ustalił, że w skład spadku po M. R. (3) wchodzi udział 3/32 części w nieruchomości opisanej w punkcie I postanowienia o wartości 6234,38 złotych;

V. ustalił, że w skład spadku po L. R. wchodzi udział 1/4 części w nie-ruchomości opisanej w punkcie I postanowienia o wartości 16 625 złotych;

VI. ustalił, że w skład spadku po E. R. wchodzi udział 1/4 części w nieruchomości opisanej w punkcie I postanowienia o wartości 16 625 złotych;

VII. dokonał podziału majątku wspólnego J. R. (1) i J. R. (2), działu spadku po J. R. (1), działu spadku po J. R. (2), działu spadku po M. R. (3), działu spadku po L. R. oraz częściowego działu spadku po E. R. w ten sposób, że:

a. przyznał na wyłączną własność E. Ł. (1) część nieruchomości położonej w miejscowości S., gminie Ż., opisanej w punkcie I postanowienia, to jest działki numer (...) o powierzchni 0,12 ha i numer 333 o powierzchni 0,55 ha;

b. przyznał na wyłączną własność uczestnikowi T. R. część nieruchomości położonej w miejscowości S., gminie Ż., opisanej w punkcie I postanowienia, to jest działki numer (...) o po-wierzchni 0,53 ha, numer 47 o powierzchni 2,42 ha, numer 173 o po-wierzchni 0,05 ha i numer 261 o powierzchni 0,09 ha;

VIII. zasądził tytułem spłaty od E. Ł. (1) na rzecz:

1. B. R. kwotę 251,07 zł,

2. R. R. kwotę 167,38 zł,

3. P. R. (1) kwotę 167,38 zł,

4. M. R. (1) kwotę 167,38 zł,

5. P. R. (2) kwotę 167,38 zł,

6. M. R. (2) kwotę 167,38 zł,

wszystkie w terminie w terminie 1 miesiąca od uprawomocnienia się postanowienia, z ustawowymi odsetkami za opóźnienie w wypadku uchybienia terminowi płatności;

IX. zasądził tytułem spłaty od T. R. na rzecz:

1. B. R. kwotę 7597,50 zł,

2. R. R. kwotę 5065 złotych,

3. P. R. (1) kwotę 5065 złotych,

4. M. R. (1) kwotę 5065 złotych,

5. P. R. (2) kwotę 5065 złotych,

6. M. R. (2) kwotę 5065 złotych,

7. K. R. kwotę 5065 złotych,

wszystkie w terminie 2 miesięcy od uprawomocnienia się postanowienia, z ustawowymi odsetkami za opóźnienie w wypadku uchybienia terminowi płatności;

X. zasądził od T. (...) na rzecz (...) kwotę 463,93 zł tytułem zwrotu części długów spadkowych i wydatków na utrzymanie nieruchomości opisanej w punkcie I postanowienia, płatną w terminie 1 miesiąca od uprawomocnienia się postanowienia, z ustawowymi odsetkami za opóźnienie w wypadku uchybienia terminowi płatności;

XI. przyznał i nakazał wypłacić z funduszy Skarbu Państwa - Sądu Rejonowego dla Łodzi – Widzewa w Łodzi adwokat M. B. kwotę 4428 złotych tytułem nieopłaconych kosztów pomocy prawnej, udzielonej wnioskodawczyni E. Ł. (1) z urzędu oraz kwotę 72,60 zł tytułem poniesionych wydatków;

XII. pobrał na rzecz Skarbu Państwa - Sądu Rejonowego dla Łodzi - Widzewa w Łodzi:

1. od B. R. kwotę 1023 złote tytułem kosztów postępowania wyłożonych tymczasowo przez Skarb Państwa i kwotę 437,50 zł tytułem części należnej opłaty od wniosku, od której uiszczenia zwolniona została wnioskodawczyni;

2. od T. R. kwotę 1023 złote tytułem kosztów postępowania wyłożonych tymczasowo przez Skarb Państwa i kwotę 437,50 zł tytułem części należnej opłaty od wniosku, od której uiszczenia zwolniona została wnioskodawczyni;

3. od R. R. kwotę 681,99 zł tytułem kosztów postępowania wyłożonych tymczasowo przez Skarb Państwa i kwotę 291,66 zł tytułem części należnej opłaty od wniosku, od której uiszczenia zwolniona została wnioskodawczyni;

4. od P. R. (1) kwotę 681,99 zł tytułem kosztów postępowania wyłożonych tymczasowo przez Skarb Państwa i kwotę 291,66 zł tytułem części należnej opłaty od wniosku, od której uiszczenia zwolniona została wnioskodawczyni;

5. od M. R. (1) kwotę 681,99 zł tytułem kosztów postępowania wyłożonych tymczasowo przez Skarb Państwa i kwotę 291,66 zł tytułem części należnej opłaty od wniosku, od której uiszczenia zwolniona została wnioskodawczyni;

6. od P. R. (2) kwotę 681,99 zł tytułem kosztów postępowania wyłożonych tymczasowo przez Skarb Państwa i kwotę 291,66 zł tytułem części należnej opłaty od wniosku, od której uiszczenia zwolniona została wnioskodawczyni;

7. od M. R. (2) kwotę 681,99 zł tytułem kosztów postępowania wyłożonych tymczasowo przez Skarb Państwa i kwotę 291,66 zł tytułem części należnej opłaty od wniosku, od której uiszczenia zwolniona została wnioskodawczyni;

8. od K. R. kwotę 681,99 zł tytułem kosztów postępowania wyłożonych tymczasowo przez Skarb Państwa i kwotę 291,66 zł tytułem części należnej opłaty od wniosku, od której uiszczenia zwolniona została wnioskodawczyni;

XIII. ustalił, że w pozostałym zakresie każdy z uczestników postępowania ponosi koszty związane ze swoim udziałem w sprawie.

Apelację od opisanego orzeczenia wniosła wnioskodawczyni, zaskarżając postanowienie w części, to jest w zakresie pkt VIII w całości, w zakresie pkt IX w całości i w zakresie pkt X w części nieuwzgledniającej zasądzenie od T. (...) na rzecz (...) dodatkowo kwoty 2274,61 zł tytułem dopłaty i zwrotu części długów spadkowych i wydatków na utrzymanie nieruchomości opisanej w punkcie I postanowienia, płatną w terminie 1 miesiąca od uprawomocnienia się postanowienia, z ustawowymi odsetkami za opóźnienie w wypadku uchybienia terminowi płatności.

Zaskarżonemu orzeczeniu skarżąca zarzuciła:

1. naruszenie przepisów postępowania, mające wpływ na treść orzeczenia, a to art. 233 § 1 k.p.c. poprzez dowolną a nie swobodną ocenę dowodów oraz brak wszechstronnego rozważenia zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego, w szczególności poprzez:

- brak ustaleń w zakresie tego, że zasiłek pogrzebowy po śmierci J. R. (1) nie wystarczył na poniesienie kosztu trumny, przewozu, obsługi i tablicy, przygotowaniu zwłok i kwiatów w łącznej kwocie 5 600 000 zł starych złotych, podczas gdy wynika to ze spójnych zeznań E. Ł. (1) i E. Ł. (2);

- brak ustaleń w zakresie tego, że koszt naprawy dachy wyniósł 1000 zł, w tym 250 zł zapłacono M. S. (1) za podwiezienie E. Ł. (2) i materiałów do naprawy dachu na nieruchomość oraz, że był to wydatek koniczny, podczas gdy wynika to ze spójnych zeznań E. Ł. (1), E. Ł. (2) i M. S. (1);

- błędne ustalenie, że remont dachu nie został uzgodniony z uczestnikami, podczas gdy wnioskodawczym zeznała, że mówiła rodzinie o naprawie dachu a jej mąż rozmawiał o tym z E. R., co potwierdził również E. Ł. (2);

- błędne ustalenie, że utrzymanie przyłącza i wydatki na opłaty stałe z lat 2007 i dalszych nie stanowiło wydatku koniecznego, podczas gdy utrzymywanie tego przyłącza było konieczne, gdyby uczestnicy chcieli tam pojechać i wnioskodawczyni wskazała, że po śmierci rodziców zawarła umowę na dostarczanie energii elektrycznej, bo umowa nie mogła być na osobę zmarłą oraz, że była tam potrzebna energia elektryczna;

- brak ustaleń w zakresie tego, że koszt licznika energii elektrycznej wyniósł 350 zł oraz, że był to wydatek koniczny, podczas gdy świadek E. Ł. (2) dwukrotnie wskazał na taką kwotę i wyjaśnił, że jego wymiana była konieczna z uwagi na zagrożenie odcięcia prądu;

- błędne ustalenie, że wnioskodawczyni nie wykazał, iż poniosła koszt uzyskania wypisu i wyrysu z rejestru gruntów w kwocie 170 zł, podczas gdy wynika to z akt sprawy i zeznań wnioskodawczyni;

- brak ustaleń w zakresie tego, że uczestnicy R. R., P. R. (1) i M. R. (1) zostali spłaceni przez wnioskodawczynię, albowiem ta scedowała na nich Książeczkę Oszczędnościową Systematycznego Oszczędzania, a uczestnicy zwrócili jedynie zgromadzone na niej oszczędności bez oprocentowania, które przekraczało wartość przysługujących im spłat;

2. obrazę przepisów prawa materialnego, tj.

- art. 65 § 1 k.c. w zw. z art. 60 k.c. poprzez dokonanie błędnej wykładni oświadczenia woli złożonego przez K. R. na rozprawie w dniu 7 sierpnia 2019 r. poprzez uznanie, że należy je interpretować jedynie tak, że nie żąda spłaty od wnioskodawczyni, podczas gdy wnosiła również o przyznanie wnioskodawczyni nieruchomości, co do której toczy się niniejsze postępowanie, a więc także części nieruchomości odpowiadającej jej udziałowi w spadku i w tym zakresie zrzekła się spłat od wnioskodawczyni;

- art. 158 k.c. poprzez jego błędne zastosowanie i przyjęcie, że przeniesienie udziału w przedmiocie należącym do spadku może nastąpić tylko w formie aktu notarialnego, podczas gdy treść art. 1037 § 1 k.p.c. przewiduje możliwość sądowego działu spadku i żaden z przepisów nie wyklucza możliwości w toku postępowania działowego przyłączenia się do wniosku innego uczestnika o przyznanie na jego wyłączną własność części nieruchomości odpowiadającej jego udziałowi i zrzeczenia się w tym zakresie spłat;

- art. 212 § 2 i 3 k.c. poprzez ich błędną wykładnię i pominięcie, że z treści tych przepisów nie wynika, by każdy współwłaściciel, któremu przypadła część rzeczy miał obowiązek spłacać proporcjonalnie wszystkich współwłaścicieli, którzy nie otrzymali w naturze części przedmiotu podlegającego podziałowi i nieuwzględnienie, że celem zrzeczenia się spłat przez K. (...) na rzecz (...) było przysporzenie majątkowe na rzecz wnioskodawczyni i stanowisko to należało uhonorować poprzez określenie sposobu spłat w ten sposób, że wnioskodawczyni powinna spłacić jedynie K. R., co wobec zrzeczenia się przez nią spłaty powodowało, że żadna kwota od wnioskodawczyni nie powinna zostać zasądzona a uczestnik T. R. powinien dokonać spłat na rzecz pozostałych uczestników;

- art. 5 k.c. poprzez jego niezastosowanie i uznanie, że nie zaszły powody, które uzasadniałyby miarkowania spłat należnych od wnioskodawczyni na rzecz uczestników na jego podstawie, podczas gdy jego zastosowanie w sprawach o dział spadku jest dopuszczalne i jak wynika ze zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego, to wnioskodawczyni wyłącznie zajmowała się rodzicami, również w chorobie, przyjęła ich do swojego domu, zawoziła na przedmiotową nieruchomość, pomagała im w pracach na tej nieruchomości oraz dbała o utrzymanie przedmiotowej nieruchomości i w związku z tym rodzice chcieli przenieść własność nieruchomości na E. Ł. (1), a ponadto sytuacja życiowa, zdrowotna i materialna wnioskodawczyni jest na tyle trudna, że zasadne było miarkowanie spłat należnych uczestnikom;

- art. 207 k.c. w zw. z art. 686 k.p.c. w zw. z art. 618 § 1 k.p.c. poprzez ich niezastosowanie i w konsekwencji nieuwzględnienie poczynionych na spadek nakładów, wydatków i ciężarów związanych z nieruchomością wspólną w postaci kosztów remontu dachu, kosztów wymiany licznika energii elektrycznej, opłat za utrzymanie przyłącza za rok 2007 r. i dalsze lata, poniesionych wyłącznie przez wnioskodawczynię, podczas gdy zgodnie z brzmieniem przepisu współwłaściciele ponoszą wydatki i ciężary związane z rzeczą wspólną, pokryte chociażby przez jednego ze współwłaścicieli, a zatem współwłaścicielowi, który je poniósł służy roszczenie o zapłatę w stosunku do pozostałych uczestników a zgromadzony materiał dowody wskazuje, że były one konieczne i uzasadnione;

- art. 209 k.c. poprzez jego niezastosowanie i nieuwzględnienie, że do dokonania naprawy dachu zgoda pozostałych uczestników nie była wymagana z uwagi na to, że była to czynność nagła i została podjęta w celu zachowania rzeczy wspólnej i wspólnego prawa;

- art. 922 § 3 k.c. poprzez jego niezastosowanie i nieuwzględnienie długów spadkowych związanych z pogrzebem spadkodawcy J. R. (1), podczas gdy ze zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego wynika, że to wnioskodawczyni pokryła koszty pogrzebu J. R. (1) a otrzymany zasiłek pogrzebowy nie wystarczył na pokrycie tych kosztów;

- art. 922 § 3 k.c. poprzez jego niezastosowanie i nieuwzględnienie długów spadkowych związanych z koniecznością uzyskania wypisu i wyrysu z rejestru gruntów w kwocie 170 zł, podczas gdy ze zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego wynika, że wnioskodawczyni pokryła przedmiotowe koszty

W konkluzji skarżąca wniosła o zmianę zaskarżonego postanowienia w następujących punktach w ten sposób, ażeby:

- uchylić rozstrzygniecie zawarte w pkt VIII i w pkt tym zasądzić na rzecz E. Ł. (1) od:

1.  B. R. kwotę 772,54 zł;

2.  R. R. kwotę 515,03 zł;

3.  P. R. (1) kwotę 515,03 zł;

4.  M. R. (1) kwotę 515,03 zł;

5.  P. R. (2) kwotę 515,03 zł;

6.  M. R. (2) kwotę 151,03 zł

tytułem zwrotu części długów spadkowych i wydatków na utrzymanie nieruchomości opisanej w punkcie I postanowienia, wszystkie w terminie 1 miesiąca od uprawomocnienia się postanowienia, z ustawowymi odsetkami za opóźnienie w wypadku uchybieni terminowi płatności;

- w pkt IX zasądzić tytułem spłaty od T. R. na rzecz

1.  B. R. kwotę 8312,50 zł;

2.  R. R. kwotę 5541,67zł;

3.  P. R. (1) kwotę 5541,67zł;

4.  M. R. (1) kwotę 5541,67zł;

5.  P. R. (2) kwotę 5541,67zł;

6.  M. R. (2) kwotę 5541,67zł

wszystkie w terminie 2 miesięcy od uprawomocnienia się postanowienia, z ustawowymi odsetkami za opóźnienie w wypadku uchybienia terminowi płatności (tj. zmiana wysokości spłat z jednoczesnym uchyleniem pkt 7)

- w pkt X zasądzić od T. (...) na rzecz (...) kwotę 2738,54 zł tytułem dopłaty i zwrotu części długów spadkowych i wydatków na utrzymanie nieruchomości opisanej w punkcie I postanowienia, płatną w terminie 1 miesiąca od uprawomocnienia się postanowienia, z ustawowymi odsetkami za opóźnienie w wypadku uchybienia terminowi płatności.

Ponadto apelująca wniosła o dopuszczanie dowodu z dokumentu w postaci oświadczenia K. R. z dnia 2.04.2022 r. celem wykazania faktu, iż uczestniczka K. R. przyłączyła się do wniosku o przyznanie nieruchomości, co do której toczy się niniejsze postępowanie, a więc także części nieruchomości odpowiadającej jej udziałowi w spadku na wyłączną własność E. Ł. (1) i zrzekła się spłat od wnioskodawczyni, a także o przesłuchanie uczestniczki K. R. w charakterze strony celem wykazania faktu, iż uczestniczka K. R. przyłączyła się do wniosku o przyznanie nieruchomości, co do której toczy się niniejsze postępowanie, a więc także części nieruchomości odpowiadającej jej udziałowi w spadku na wyłączną własność E. Ł. (1) i zrzekła się spłat od wnioskodawczyni oraz o dopuszczenie dowodu z zeznań świadka E. Ł. (2) celem wykazania faktu, iż uczestnicy R. R., P. R. (1) i M. R. (1) zostali spłaceni przez wnioskodawczynię, albowiem ta scedowała na nich Książeczkę Oszczędnościową Systematycznego Oszczędzania, a uczestnicy zwrócili jedynie zgromadzone na niej oszczędności bez oprocentowania, które przekraczało wartość przysługujących im spłat.

Skarżąca wniosła również o przyznanie na rzecz pełnomocnika z urzędu kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu wnioskodawczyni na podstawie stawek z wyboru, tj. wg rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie opłat za czynności adwokackie z dnia 22 października 2015 r. (Dz.U. z 2015 r. poz. 1800), jednocześnie oświadczając, że nie zostały uiszczone ani w całości, ani w części.

W odpowiedzi na apelacją uczestnicy wnieśli o jej oddalenie w całości oraz ustalenie, że każdy z uczestników ponosi koszty postępowania apelacyjnego związane ze swoim udziałem w sprawie oraz nieobciążanie uczestników kosztami poniesionymi przez Skarb Państwa w postępowaniu apelacyjnym.

Sąd Okręgowy zważył:

Apelacja wnioskodawczyni była w części zasadna i skutkowała zmianą zaskarżonego orzeczenia.

Ocenę zasadności apelacji Sąd Okręgowy rozpoczął od zbadania trafności zarzutów naruszenia art. 65 § 1 k.c. w zw. z art. 60 k.c. oraz art. 158 k.c. dotyczących oceny oświadczenia złożonego przez K. R. i jego skutków prawnych.

Skuteczność oświadczenia spadkobiercy o przekazaniu swojego udziału innemu spadkobiercy była przedmiotem badania przez Sąd Najwyższy już na początku lat 60. XX wieku, kiedy to w orzeczeniu z dnia 17 sierpnia 1961 r., sygn. akt 4 CR 332/61 (OSN 1963, nr 3 poz. 54), Sąd ten wypowiedział się, iż oświadczenie spadkobiercy, że przekazuje swój udział innemu spadkobiercy, jest jedynie wnioskiem uczestnika postępowania, wyrażającym jego wolę co do sposobu dokonania działu przez sąd. Uczestnik postępowania, który takie oświadczenie składa, oświadcza mianowicie, że nie chce partycypować w podziale gospodarstwa spadkowego w naturze i że popiera żądanie tego uczestnika postępowania, który zgłosił wniosek o przyznanie mu gospodarstwa w całości. Oświadczenie takie może mieć wpływ na treść orzeczenia o dziale spadku, ale nie uzasadnia poglądu, jakoby udział tego uczestnika działu, na rzecz którego oświadczenie zostało złożone, wzrósł o udział uczestnika składającego to oświadczenie. Także w kolejnym postanowieniu z dnia 20 marca 1984 roku, sygn. akt III CRN 35/84 (OSPiKA 1985/1/5), Sąd Najwyższy wskazał, że przepisy prawa polskiego dotyczące spadkobrania nie przewidują możliwości "zrzeczenia się spadku" czy udziału w nim na korzyść innej osoby, w tym także na korzyść innego spadkobiercy. Spadkobierca ustawowy może zrzec się dziedziczenia tylko w drodze umowy notarialnej zawartej z przyszłym spadkodawcą (art. 1048 k.c.)

Od dawna zatem ugruntowany jest w orzecznictwie pogląd, zgodnie z którym oświadczenia spadkobiercy złożonego w postępowaniu działowym, że przekazuje lub zrzeka się swojego udziału w spadku na rzecz innego spadkobiercy nie można uznać za zbycie spadku lub zrzeczenie się dziedziczenia, lecz za wniosek uczestnika postępowania wyrażający jego wolę co do sposobu dokonania działu przez sąd. Twierdzenie to znajduje podstawę nie tylko w wyżej przytoczonym orzecznictwie Sądu Najwyższego, ale także w następującym fragmencie Kodeksu postępowania cywilnego z komentarzem, pod red. T. J., W. 1989 r., str. (...), teza nr 1: "...Bezskuteczne jest oświadczenie złożone sądowi, że spadkobierca przysługującego mu spadku lub udziału w spadku na korzyść innej osoby, spadkobierca ustawowy bowiem może zrzec się dziedziczenia tylko w drodze umowy notarialnej przewidzianej w art. 1048 k.c...", a także T. E., Komentarz do kodeksu postępowania cywilnego, cz. 1, postępowanie rozpoznawcze, t. 2, W.,1999, str. 277, teza nr 2, wyrok Sądu Okręgowego w Częstochowie z dnia 25.10.2016, VI Ca 738/16 - niepubl.).

Mając powyższe na uwadze wskazać należy, że oświadczenia złożonego przez K. R. na rozprawie w dniu 7 sierpnia 2019 roku, ale także załączonego do wniesionej apelacji nie można uznać za przekazanie swojego udziału E. Ł. (1) bądź zrzeczenie się dziedziczenia. W art. 1047 k.c. wskazano, że z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie o spadek po osobie żyjącej jest nieważna. Przy innych umowach o spadek, dotyczących spadku po osobie już nieżyjącej, takiego zastrzeżenia nie ma, co nie oznacza pełnej swobody kontraktowej. Tytuł IX Księgi IV Kodeksu cywilnego dotyczy wszelkich umów dotyczących spadku. Wymieniono tam umowę o zbycie spadku z kompleksowym uregulowaniem wszystkich formalności i konsekwencji takiego kontraktu (art. 1051 k.c. i nast.). Forma umowy zbycia spadku przewidzianego w art. 1052 k.c. jest formą aktu notarialnego ad solemnitatem, a reguła powyższa w równej mierze dotyczy sytuacji, gdy zbycie spadku przybiera kształt umowy zobowiązująco-rozporządzającej, jak i sytuacji, gdy ma ono postać najpierw umowy zobowiązującej, a następnie zawartej w wykonaniu tej ostatniej umowy rozporządzającej. Zastrzeżenie dla wszystkich tych czynności powyższej formy jest spowodowane ich wagą dla sytuacji majątkowej stron. Artykuł 1052 § 3 pomija obowiązek ujawnienia zobowiązania w treści umowy rozporządzającej, ilekroć ma ona postać oddzielnej czynności prawnej. Jeśli jednak w skład spadku wchodzi nieruchomość, strony obowiązane są przestrzegać art. 158 in fine, który nakłada taki wymóg (tzw. kauzalność formalna rozporządzenia). W niniejszej sprawie nie wykazano, by K. R. zawarła z wnioskodawczynią umowę o zbyciu udziału w spadku na jej rzecz w formie aktu notarialnego, a składane w toku postępowania oświadczenia w żadnej mierze nie mogą być poczytane za zastępujące formę aktu notarialnego, zwłaszcza w sytuacji, gdy udział w spadku obejmuje udział w nieruchomości. Z tego też względu Sąd Rejonowy słusznie uznał złożone przez K. R. oświadczenia za rezygnację przez nią z należnej jej spłaty od E. Ł. (1), a zarzuty w tym zakresie należało uznać za nietrafne.

Zarzut naruszenia art. 212 § 2 i 3 k.c. także należy uznać za chybiony.

Ustalenie dopłat lub spłat w związku z sądowym zniesieniem współwłasności (art. 212 k.c.) służy rekompensacie utraty prawa własności w wypadku, gdyby wartość składnika majątkowego, który przypada byłemu współwłaścicielowi, odbiegała od wartości przysługującego mu udziału we współwłasności. Obowiązek dopłaty lub spłaty zabezpiecza zatem współwłaściciela, który w wyniku podziału otrzymuje składnik majątkowy o mniejszej wartości aniżeli wartość jego udziału, przed bezpodstawną utratą wartości ekonomicznej, odpowiadającej cząstce przysługującego mu prawa własności. Ich wysokość podlega ustaleniu według cen rynkowych. Przepis art. 212 k.c. nie stwarza sądowi orzekającemu w sprawie o podział majątku możliwości zaniechania zasądzenia spłaty ani obniżenia jej wysokości wynikającej z wartości udziałów.

Mając powyższe na uwadze wskazać należy, że wobec stanowiska uczestników postępowania, żądających stosownych do ich udziałów spłat w przypadku przyznania własności nieruchomości wnioskodawczyni i uczestnikowi T. R., co do zasady Sąd był obowiązany do zasądzenia spłat wynikających z wartości udziałów, chyba, że zastosowanie w sprawie znajduje art. 5 k.c., o czym będzie mowa niżej. Ponadto, proponowane przez apelującą rozwiązanie polegające na przyznaniu spłaty wyłącznie na rzecz K. R. stoi w sprzeczności ze stanowiskiem procesowym wskazanej uczestniczki, która zrzekła się tej spłaty. Nadto zasądzenie spłat od T. R. na rzecz współwłaścicieli przewyższających różnicę pomiędzy przyznanymi mu składnikami majątku a należnym mu udziałem, nie znajduje żadnej podstawy w przepisach obowiązującego prawa. Nie można zgodzić się z prezentowanym przez skarżącą stanowiskiem, jakoby T. R. miał ponosić ciężar dokonywania spłat na rzecz pozostałych uczestników co do całości ich udziałów pomimo objęcia jedynie części nieruchomości wspólnej.

Zarzuty naruszenia przepisów postępowania i prawa materialnego dotyczące rozliczenia wydatków i nakładów, tj. art. 233 § 1 k.p.c. i art. 207 k.c. w zw. z art. 686 k.p.c. w zw. z art. 618 § 1 k.p.c. oraz art. 209 k.c. okazały się częściowo zasadne.

Zgodnie z art. 233 § 1 k.p.c. sąd ocenia wiarygodność i moc dowodów, według własnego przekonania na podstawie wszechstronnego rozważenia zebranego materiału.

Jak wielokrotnie wyjaśniano w orzecznictwie Sądu Najwyższego, zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. może być uznany za zasadny jedynie w wypadku wykazania, że ocena materiału dowodowego jest rażąco wadliwa, czy w sposób oczywisty błędna, dokonana z przekroczeniem granic swobodnego przekonania sędziowskiego, wyznaczonych w tym przepisie. Sąd drugiej instancji ocenia bowiem legalność oceny dokonanej przez Sąd I instancji, czyli bada czy zostały zachowane kryteria określone w art. 233 § 1 k.p.c. Należy zatem mieć na uwadze, że - co do zasady - Sąd ocenia wiarygodność i moc dowodów według własnego przekonania na podstawie wszechstronnego rozważenia zebranego materiału, dokonując wyboru określonych środków dowodowych. Jeżeli z danego materiału dowodowego sąd wyprowadza wnioski logicznie poprawne i zgodne z doświadczeniem życiowym, to ocena Sądu nie narusza reguł swobodnej oceny dowodów i musi się ostać, choćby w równym stopniu, na podstawie tego materiału dowodowego, dawały się wysnuć wnioski odmienne. Przeprowadzona przez sąd ocena dowodów może być skutecznie podważona tylko wtedy, gdy brak jest logiki w wiązaniu wniosków z zebranymi dowodami lub, gdy wnioskowanie sądu wykracza poza schematy logiki formalnej albo, wbrew zasadom doświadczenia życiowego, nie uwzględnia jednoznacznych praktycznych związków przyczynowo - skutkowych (por. przykładowo postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 stycznia 2001 r., I CKN 1072/99, Prok. i Pr. 2001 r., Nr 5, poz. 33, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 maja 2000 r., I CKN 1114/99, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 stycznia 2000 r., I CKN 1169/99, OSNC 2000 r., nr 7-8, poz. 139).

W postępowaniu o zniesienie współwłasności możliwe jest dokonanie rozliczeń z tytułu nakładów poniesionych na rzecz wspólną (art. 618 § 1 k.p.c.). Podstawą materialnoprawną rozliczenia nakładów na rzecz wspólną pomiędzy współwłaścicielami jest art. 207 k.c., zgodnie z którym pożytki i inne przychody z rzeczy wspólnej przypadają współwłaścicielom w stosunku do wielkości udziałów; w takim samym stosunku współwłaściciele ponoszą wydatki i ciężary związane z rzeczą wspólną. W powołanym przepisie chodzi o szerokie rozumienie wydatków na rzecz wspólną, obejmujące wszystkie wydatki, jak i nakłady na rzecz wspólną, zarówno dokonane w ramach zwykłego zarządu, jak i z jego przekroczeniem, w tym nakłady konieczne, użyteczne, a także zbytkowne.

Zgodnie z art. 209 k.c. każdy ze współwłaścicieli może wykonywać wszelkie czynności i dochodzić wszelkich roszczeń, które zmierzają do zachowania wspólnego prawa. Istotą czynności zachowawczych, o których mowa w art. 209 k.c. jest ochrona wspólnego prawa. Cel ten jest realizowany przez wykonywanie "wszelkich czynności" i dochodzenie "wszelkich roszczeń". Czynność zachowawcza może mieć charakter czynności faktycznej (np. obrona konieczna, dozwolona samopomoc), czynności prawnej (np. zawarcie ugody), a przede wszystkim czynności procesowej (np. wystąpienie z powództwem windykacyjnym, negatoryjnym, wnioskiem o stwierdzenie zasiedzenia). Objaśniając istotę czynności zachowawczej należy zwrócić uwagę, że w przypadku dochodzenia roszczenia może ono być realizowane tylko w całości, a więc niepodzielnie. Czynności zachowawcze może wykonywać każdy ze współwłaścicieli indywidualnie, niezależnie od innych albo w porozumieniu z innymi współwłaścicielami. Samodzielne wykonywanie czynności zachowawczych przez współwłaściciela jest dopuszczalne w takim zakresie, jaki daje się pogodzić z korzyścią i interesem wszystkich współwłaścicieli. Z tego powodu nie będzie czynnością zachowawczą działanie współwłaściciela w celu zachowania jedynie jego udziału we współwłasności. Czynności zachowawcze stanowią metodę ochrony wspólnego prawa i nie wchodzą w zakres pojęcia "zarządu". Czynność mającą na celu ochronę wspólnego prawa (art. 209 k.c.) może ubezskutecznić sprzeciw współwłaścicieli rzeczy wspólnej, nie zaś brak ich zgody na dokonanie czynności zachowawczej (tak wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 października 2013 roku, sygn. akt II CSK 673/12, LEX nr 1394087).

Przekładając powyższe na grunt przedmiotowej sprawy Sąd Okręgowy doszedł do przekonania, że ocena materiału dowodowego w kontekście zakwestionowanych w apelacji wydatków i nakładów, nie uwzględnionych przez Sąd Rejonowy w rozliczeniu między spadkobiercami nie została dokonana z zachowaniem wszystkich reguł wskazanych w art. 233 § 1 k.p.c., jak również Sąd Rejonowy popełnił błąd w subsumpcji.

Odnosząc się do kosztów pogrzebu poniesionych w związku ze śmiercią J. R. (1), przypomnieć trzeba, że niesporną była okoliczność poniesienia przez skarżącą tych kosztów na poziomie 5 600 000 starych złotych. Niespornym było także pobranie przez wnioskodawczynię zasiłku pogrzebowego. Słusznie Sąd Rejonowy nie uwzględnił żądania rozliczenia poniesionych kosztów pogrzebu w sytuacji, gdy skarżąca nie przedstawiła żadnych dowodów, że rzeczony zasiłek kosztów tych nie pokrył. W dacie śmierci J. R. (1), w listopadzie 1993 roku zasiłek pogrzebowy stanowił wysokość 6.krotnej najniższej emerytury, która wynosiła wówczas 1 231 300 starych złotych (obwieszczenie Prezesa ZUS z 16.02.1993 r. w sprawie najniższej emerytury i renty od 1.03.1993 r. – M.P. 1993.7.58). Zatem 6.krotność tej kwoty daje sumę 7 387 800 starych złotych. Skoro wnioskodawczyni na koszty pogrzebu ojca wydatkowała 5 600 000 starych złotych, to z porównania podanych dwóch kwot jasno wynika, że pobrany zasiłek pogrzebowy pokrył koszty pogrzebu. Z tej przyczyny za niezasadny Sąd Okręgowy uznał również zarzut naruszenia art. 922 § 3 k.c.

Koszt wymiany licznika elektrycznego, określony na kwotę 350 złotych także nie podlega rozliczeniu. Wobec sporu co do wykonania samej czynności, brak jakiegokolwiek dokumentu czynność tę potwierdzającego, a także wobec niejasnych i nieprecyzyjnych zeznań świadka E. Ł. (2), Sąd Rejonowy prawidłowo nie przyjął do rozliczenia wskazanej kwoty, jako nieudowodnionej. Podobnie rzecz ma się z wydatkiem na uzyskanie wypisu z rejestru gruntów, w kwocie 170 złotych, który jak trafnie wskazał Sąd Rejonowy stanowi koszt postępowania przedsądowego. Skoro zatem wydatek ten nie stanowi długu spadkowego, nietrafnym jawi się stawiany w tym zakresie zarzut naruszenia art. 922 § 3 k.c.

W ocenie Sądu odwoławczego brak jest podstaw do uznania, że uczestnicy R. R., P. R. (1) i M. R. (1) zostali spłaceni przez wnioskodawczynię poprzez scedowanie na nich Książeczki Oszczędnościowej Systematycznego Oszczędzania, bowiem okoliczność ta nie została udowodniona. Na ten fakt Sąd Okręgowy przeprowadził dowód z zeznań E. Ł. (2), jednakże nie można uznać, by podlegająca dowodowi okoliczność została wykazana. W pierwszej kolejności należy wskazać, że świadek nie miał wiedzy, jaka kwota znajdowała się na wskazanej książeczce, szacował ją jaki 1000- 2000 zł. Dalej należy mieć na względzie, że zdaniem świadka kwota ta miała zostać pożyczona R. R., ale następnie zwrócona przez nią w ratach, ale bez odsetek, przy czym E. Ł. (2) nie potrafił określić, w jakiej wysokości były to odsetki. Z tych przyczyn należało uznać, że w sprawie nie wykazano, by wnioskodawczyni w jakikolwiek sposób spłaciła wskazanych uczestników.

Natomiast, rację ma skarżąca co do zasadności uwzględnienia w rozliczeniach nakładów i wydatków na spadek kwoty 1 000 złotych stanowiącej koszt naprawy dachu na spadkowym budynku w siedlisku oraz koszt opłat stałych za energię elektryczną za lata 2007 -2013.

Koszt naprawy dachu poniesiony przez wnioskodawczynię na nieruchomości spadkowej, stanowi, w ocenie Sądu Okręgowego wydatek konieczny podlegający rozliczeniu w niniejszym postępowaniu. Wbrew stanowisku Sądu Rejonowego, mimo, że budynki na działce siedliskowej ulegały zniszczeniu i nie były użytkowane przez żadnego ze spadkobierców, to obowiązkiem właścicieli jest utrzymanie budowli w należytym stanie, zapewniającym minimalne bezpieczeństwo ogólne, jak i elementarne wymogi estetyki przestrzennej. Zerwany dach podlegał zatem koniecznej naprawie z uwagi na ochronę substancji budynku przed dalszą degradacją, jak i ze względów bezpieczeństwa, wymaganych przepisami budowlanymi czy przeciwpożarowymi. W konsekwencji, należy uznać, że pomimo, że remont dachu nie podwyższał wartości nieruchomości, to był nakładem koniecznym i uzasadnionym. Wobec niekwestionowania opisanej naprawy, wysokość jej kosztów została ustalona w oparciu o zeznania świadków M. S. i E. Ł., które wolno uznać za wiarygodne i wystarczającą spójnie potwierdzające tę okoliczność.

Koszt opłat stałych za energię elektryczną, ponoszonych przez skarżącą także w latach 2007 - 2013 roku, a określonych w apelacji na 388,97 złotych, jest, w ocenie Sądu Okręgowego, uzasadniony. Wbrew stanowisku Sądu Rejonowego, skoro do budynków siedliskowych doprowadzona była energia elektryczna, to fakt niezamieszkiwania w nich przez żadną z osób uprawnionych czy też degradacja substancji mieszkaniowej nie czyni zbędnym utrzymania przyłącza elektrycznego. Wnioskodawczyni bywała w siedlisku sporadycznie, zaś możliwość korzystania z energii elektrycznej we współczesnym świecie wydaje się być dobrem podstawowym. Ponadto ewentualna likwidacja licznika skutkuje poniesieniem kosztu nowego urządzenia po jego ponownym uruchomieniu, zaś czasowa nieobecność nieprzewidziana co do długości jej trwania tezę o nieuzasadnionej likwidacji licznika wzmacnia.

Reasumując, skoro Sąd Rejonowy uwzględnił nakłady poniesione na spadek przez wnioskodawczynię w kwocie 3 711,41 złotych, to przy uwzględnieniu opisanych wyżej nakładów i wydatków (koszt remontu dachu – 1000 zł i koszt opłat stałych energii elektrycznej – 388, 97 zł), łącznie wynoszą one 5 100, 38 złotych.

Wnioskodawczyni powinna zatem ponieść koszt odpowiadający jej udziałowi spadkowemu – 1/4 , czyli w kwocie 1 275 złotych. T. R. i B. R. posiadający udziały po 1/8 powinni być obciążeni kwotą po 637,55 złotych. R. R., P. R. (1), M. R. (1), K. R., P. R. (2) i M. R. (2) dziedziczący po 1/12 części spadku każdy z nich powinni być obciążeni kwotą po 425,03 złotych. W tym stanie rzeczy określone przez Sąd Rejonowy w punkcie VIII spłaty należne od wnioskodawczyni na rzecz uczestników trzeba byłoby pomniejszyć o powyższe kwoty. Spłata na rzecz B. R. wyniosłaby 77,45 zł (715 – 637,55), na rzecz pozostałych uczestników z punktu VIII byłaby to suma 42,63 zł (467,66 – 425,03). Natomiast spłata zasądzona w punkcie X od T. R. na rzecz wnioskodawczyni podlega podwyższeniu do kwoty 637,55 zł, odpowiadającej udziałowi 1/8, która nie kompensuje się z żadną kwotą, gdyż skarżąca nie jest zobowiązana do żadnej spłaty na rzecz tego uczestnika.

Odnośnie wskazanych powyżej kwot spłat 77,45 zł i 42,63 zł Sąd Okręgowy odstąpił od ich zasądzana od wnioskodawczyni z uwagi na zasady współżycia społecznego, na podstawie art. 5 k.c.

Ustalenie dopłat lub spłat w związku z sądowym zniesieniem współwłasności (art. 212 k.c.) służy rekompensacie utraty prawa własności w wypadku, gdyby wartość składnika majątkowego, który przypada byłemu współwłaścicielowi, odbiegała od wartości przysługującego mu udziału we współwłasności. Obowiązek dopłaty lub spłaty zabezpiecza zatem współwłaściciela, który w wyniku podziału otrzymuje składnik majątkowy o mniejszej wartości aniżeli wartość jego udziału, przed bezpodstawną utratą wartości ekonomicznej, odpowiadającej cząstce przysługującego mu prawa własności. Ich wysokość podlega ustaleniu według cen rynkowych. Nie negując specyfiki tej sytuacji podzielić trzeba stanowisko, że obniżenie na podstawie art. 5 k.c. wysokości dopłaty lub spłaty przysługującej współwłaścicielowi jest dopuszczalne, mimo że odmowa udzielenia ochrony prawnej prawu podmiotowemu ma w tym przypadku trwały charakter. Stosowanie tego przepisu musi jednak w każdym wypadku respektować jego ogólne założenia, tj. wyjątkowy i subsydiarny charakter, nakaz uwzględnienia ogółu okoliczności sprawy oraz postulat wstrzemięźliwości.

Wykonywanie prawa podmiotowego w sposób sprzeczny z ustanowionymi w art. 5 kryteriami oceny jest bezprawne i z tego względu nie korzysta z ochrony jurysdykcyjnej. O nadużyciu prawa podmiotowego decydują obiektywne kryteria oceny w postaci sprzeczności z zasadami współżycia społecznego i ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa podmiotowego.

Zasady współżycia społecznego w rozumieniu art. 5 k.c. są pojęciem pozostającym w nierozłącznym związku z całokształtem okoliczności danej sprawy i w takim całościowym ujęciu wyznaczają podstawy, granice i kierunki jej rozstrzygnięcia w wyjątkowych sytuacjach, które przepis ten ma na względzie. Dlatego do zastosowania tego przepisu konieczna jest ocena całokształtu szczególnych okoliczności danego rozpatrywanego wypadku w ścisłym powiązaniu nadużycia prawa z konkretnym stanem faktycznym.

Przez zasady współżycia społecznego rozumie się oceny moralne wyrażone w postaci uzasadnionych przez te oceny norm postępowania (norm moralnych), regulujących postępowanie jednych osób wobec innych. Ocena moralna to przeżycie polegające na udzieleniu aprobaty lub dezaprobaty jakiemuś czynowi ludzkiemu ze względu na to, w jakim stopniu przyczynia się ono do sprawiedliwego dobra innych ludzi. Poszczególne normy moralne stanowią zatem konkretyzacje naczelnego nakazu moralnego, opierającego się na aprobacie takiego postępowania, które jest dyktowane sprawiedliwą życzliwością wobec innych ludzi. Życzliwość ta polega na tym, że aprobuje się to, że innych spotyka jakieś dobro, a dezaprobuje się to, że niesprawiedliwie spotyka ich jakieś zło (zob. Kodeks Cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, C.H. Beck 2010). Te podstawowe i wspólne dla wszystkich członków społeczeństwa wartości to dobro i sprawiedliwość, zasada słuszności i sprawiedliwości wynika bezpośrednio z postanowień ogólnych Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

Przekładając powyższe na grunt przedmiotowej sprawy należy wskazać, iż w niniejszej sprawie zaistniały okoliczności przemawiające za zasadnością zastosowania art. 5 k.c.. Wnioskodawczyni, jak wynika z materiału dowodowego, zajmowała się nieruchomością spadkową, następnie opiekowała się schorowanymi rodzicami, którzy z nią zamieszkali, ponosząc cały trud tej opieki. Nie bez znaczenia pozostaje też okoliczność, że spadkodawcy mieli zamiar przekazania gospodarstwa rolnego skarżącej, czego nie uczynili z uwagi na uwarunkowania społeczno-gospodarcze. Jednocześnie wskazać należy, że to wnioskodawczyni i jej mąż po śmierci spadkodawców wyrażali jakiekolwiek zainteresowanie nieruchomością, co przejawiało się choćby w zapewnieniu energii elektrycznej czy naprawie dachu, podczas gdy pozostali spadkobiercy w ogóle nie interesowali się jej losami. Co prawda uczestnicy utrzymują, że brak zainteresowania wynikał z zachowania wnioskodawczyni, która miała sobie nie życzyć ich obecności na nieruchomości, jednakże twierdzenia te pozostają gołosłowne. Przy zastosowaniu art. 5 k.c. Sąd wziął również pod uwagę obecną sytuację życiową, materialną i zdrowotną wnioskodawczyni, która jest osobą starszą, schorowaną, osiągającą niewielkie dochody z emerytury, dla której dokonanie spłat na rzecz pozostałych spadkobierców nawet w tak niewielkich kwotach będzie znacznym obciążeniem.

Jednocześnie Sąd Okręgowy stoi na stanowisku, że spłaty zasądzone od T. R. w punkcie IX nie podlegały zmianie z apelacji wnioskodawczyni. Zainteresowani uczestnicy nie wywiedli środka zaskarżenia, godząc się na zasądzoną na ich rzecz wysokość spłat. Zasada integralności orzeczenia działowego nie znajduje tu zastosowania. Spłaty określane na rzecz uprawnionych mogą mieć różną wysokość i nie zawsze stanowią wynik matematycznego rozliczenia zgodnie z udziałami i wartością spadku, zależą bowiem także od woli uczestników i ich autonomicznej w tej kwestii decyzji.

Z przedstawionych względów, apelacja wywołała skutek w postaci zmiany zaskarżonego postanowienia w punktach VIII i X na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Punkt VIII podlegał uchyleniu w całości, skoro skarżąca nie została obciążona żadnymi spłatami, zaś w punkt X uległ zmianie przez podwyższenie zasądzonej na rzecz E. Ł. (1) spłaty do kwoty 637,55 zł.

W pozostałym zakresie apelacja, jako bezzasadna, podlegała oddaleniu na podstawie art. 385 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.

Sąd Okręgowy przyznał i nakazał wypłacić rzecz adwokat M. B. kwotę 900 zł tytułem zwrotu kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej wnioskodawczyni z urzędu w postępowaniu apelacyjnym na podstawie § 2 pkt 4 w zw. § 10 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie (t.j. Dz. U. z 2023 r., poz. 1964), zgodnie z wnioskiem.

Rozstrzygając o kosztach postępowania apelacyjnego Sąd Okręgowy nie znalazł dostatecznych podstaw, by odstąpić od zasady zawartej przez ustawodawcę w przepisie art. 520 § 1 k.p.c., zgodnie z którym uczestnicy ponoszą koszty postępowania zgodnie ze swoim udziałem w sprawie. Choć do pewnego stopnia można dostrzec konflikt interesów uczestników, to ponieśli oni koszty w takim zakresie, w jakim byli zainteresowani rozstrzygnięciem (koszty pomocy prawnej oraz opłaty sądowe). Nadto postępowanie w równym stopniu wyjaśniło sytuację prawną współwłaścicieli.