Portal Orzeczeń Sądu Okręgowego w Łodzi

UZASADNIENIE

Zaskarżonym postanowieniem częściowym z dnia 15 lipca 2020 roku, Sąd Rejonowy dla Łodzi- Śródmieścia w Łodzi w sprawie z wniosku A. F., A. F. (1), O. F., R. F., Rotem F., E. F. i O. F. przy udziale Skarbu Państwa – Prezydenta Miasta Ł., Miasta Ł. i Prokuratora Prokuratury Okręgowej w Łodzi o zmianę postanowienia z dnia 25 marca 2008 r. w przedmiocie stwierdzenia nabycia spadku po Aronie M., M. M. (1) i J. M. wydanego w sprawie o sygnaturze akt I Ns 162/07:

1.  zmienił postanowienie Sądu Rejonowego dla Łodzi – Śródmieścia w Łodzi z dnia 25 marca 2008 roku, wydane w sprawie o sygnaturze akt I Ns 162/07, w punkcie 3. w ten sposób, że stwierdził, iż spadek po Aronie M., synu O. i Majty z domu K./Kapłan, zmarłym w dniu 30 września 1944 roku w W., na podstawie ustawy nabyła w całości córka R. F. z domu M., (córka A. i K./K./K. z domu M.), z tym, że żonie K. M. z domu M. (córce M. i R. z domu S.) przysługuje dożywotnie prawo użytkowania 1/2 części spadku;

2.  zmienił postanowienie Sądu Rejonowego dla Łodzi – Śródmieścia w Łodzi z dnia 25 marca 2008 roku, wydane w sprawie o sygnaturze akt I Ns 162/07, w punkcie 4. w ten sposób, że stwierdził, iż spadek po M. M. (1), córce O. i Majty z domu K./Kapłan, zmarłej w dniu 30 września 1944 roku w W., na podstawie ustawy nabyła w całości bratanica R. F. z domu M., (córka A. i K./K./K. z domu M.);

3.  zmienił postanowienie Sądu Rejonowego dla Łodzi – Śródmieścia w Łodzi z dnia 25 marca 2008 roku, wydane w sprawie o sygnaturze akt I Ns 162/07, w punkcie 5. w ten sposób, że stwierdził, iż spadek po J. M., córce O. i Majty z domu K./Kapłan, zmarłej w dniu 30 września 1944 roku w W., na podstawie ustawy nabyła w całości bratanica R. F. z domu M., (córka A. i K./K./K. z domu M.).

Apelacje od powyższego postanowienia wnieśli uczestnicy postępowania:

Skarb Państwa – Prezydent Miasta Ł., Miasto Ł. i Prokurator Prokuratury Okręgowej w Łodzi.

Prokurator Prokuratury Okręgowej w Łodzi zaskarżył orzeczenie w całości, zarzucając:

I. naruszenie przepisów postępowania, tj. art. 233 § 1 k.p.c. oraz art. 670 § 1 k.p.c. poprzez:

1.  bezpodstawne przyjęcie, że R. F. jest spadkobierczynią ustawową po Aronie M., M. M. (1), J. M., podczas gdy ze zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego nie wynika, aby R. F. była spokrewniona z członkami rodziny M.,

2.  bezpodstawne uznanie zagranicznych dokumentów za w pełni wiarygodne i przyjęcie, że nie wymagają one opatrzenia we właściwe apostille z uwagi na fakt, iż ich autentyczność nie została zaprzeczona, pomimo kwestionowania przez skarżącego zgodności z prawem i prawdą dokumentów pochodzących z Izraela, co w konsekwencji skutkowało błędem w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę rozstrzygnięcia polegającym na stwierdzeniu przez Sąd, że spadek po Aronie M., M. M. (1) oraz J. M. nabyła w całości R. F.,

3.  nieustalenie prawidłowego kręgu spadkobierców poprzez uznanie, że jedyną osobą uprawnioną do spadkobrania jest R. F. z domu M., podczas gdy zbadanie dostępnych dokumentów oraz wyjaśnienie okoliczności poddających w wątpliwość twierdzenia wnioskodawcy doprowadziłoby do stwierdzenia przez Sąd nabycia spadku przez inne osoby niż te, które wskazali uczestnicy.

II. naruszenie przepisów prawa materialnego, tj.:

1.  art. 3 i art. 4 Konwencji znoszącej wymóg legalizacji zagranicznych dokumentów urzędowych sporządzonej w H. dnia 5 października 1961 r. ( Dz. U. z 2005 r. Nr 112, poz.938 i 939) poprzez ich błędną wykładnię i stwierdzenie, że dokumenty zagraniczne nie wymagają appostille wobec zniesienia obowiązku legalizacji na mocy Konwencji, w sytuacji gdy jedyną czynnością, która może być wymagana w celu poświadczenia autentyczności podpisu, charakteru, w jakim działała osoba, która podpisała dokument, oraz, w razie potrzeby, tożsamości pieczęci lub stempla, którym opatrzony jest dokument jest dołączenie apostille wydanej przez właściwy organ Państwa, z którego dokument pochodzi;

2.  art. 8 Konwencji znoszącej wymóg legalizacji zagranicznych dokumentów urzędowych sporządzonej w H. dnia 5 października 1961 r. ( Dz. U. z 2005 r. Nr 112, poz. 938 i 939) poprzez jego niezastosowanie, podczas gdy Konwencja ma pierwszeństwo przed postanowieniami poddającymi poświadczenie podpisu, pieczęci lub stempla określonym czynnościom, jeżeli czynności te są opatrzone większym rygorem niż czynności, o których mowa w artykułach 3 i 4 Konwencji;

3.  art. 789 Kodeksu N. i art. 811 Kodeksu N. w zw. z art. 2262 Kodeksu N. - polegające na ich niezastosowaniu i stwierdzeniu, że spadek po Aronie M., M. M. (1) oraz J. M. nabyła R. F., w sytuacji gdy biorąc pod uwagę ustalony przez Sąd stan faktyczny nie zostało wykazane, aby R. F. w ustawowych terminach przyjęła spadek po wskazanych spadkodawcach.

Nadto skarżący wniósł o dopuszczenie dokumentów - z Archiwum Państwowego w Ł. oraz ze strony internetowej U. S. Holocaust Memoriał M. (...) to jest.:

1.wniosek o stwierdzenie zgonu O. M. i innych,

2.pełnomocnictwo R. M. (1),

3.protokół przesłuchania z dnia 19 lipca 1946 r.,

4.postanowienie Sądu Grodzkiego w Ł. z dnia 27 lipca 1946 r., sygn. Zg 540/46,

5.świadectwo zejścia M. M.,

6.świadectwo narodzenia M. M. (3),

7.protokół ustanowienia Rady Familijnej nad małoletnią M. M. (3),

8.wydruk ze strony internetowej (...) dotyczący zamieszkania M. M. (3),

9.wydruk ze strony internetowej (...) dotyczący zamieszkania R. M. (2),

10.wydruk ze strony internetowej (...) dotyczący małżeństwa R. M. (2) i E. H.,

11.podanie o zwołanie Rady Familijnej.

Wobec podniesionych zarzutów apelujący wniósł o zmianę zaskarżonego postanowienia poprzez stwierdzenie, że spadek po Aronie M., M. M. (1) i J. M. nabył w całości Skarb Państwa, ewentualnie wniósł o uchylenie postanowienia w całości.

Skarb Państwa – Prezydent Miasta Ł. zaskarżył rozstrzygnięcie w całości, zarzucając:

I. naruszenie przepisów postępowania, tj.:

1.  art. 233 § 1 k.p.c. poprzez bezpodstawne przyjęcie, że R. F. jest spadkobierczynią ustawową po Aronie M., M. M., J. M., podczas gdy ze zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego nie wynika, aby R. F. była spokrewniona z członkami rodziny M.,

2.  art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 1138 k.p.c. bezpodstawne uznanie zagranicznych dokumentów urzędowych za w pełni wiarygodne i przyjęcie, że nie wymagają one opatrzenia we właściwe apostille z uwagi na fakt, iż ich autentyczność nie została zaprzeczona, pomimo że skarżący kwestionował zgodność z prawem i prawdą dokumentów pochodzących z Izraela, a to w konsekwencji skutkowało błędem w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę rozstrzygnięcia polegającym na stwierdzeniu przez Sąd, że spadek po Aronie M., M. M. (1) oraz J. M. nabyła w całości R. F..

II. naruszenie przepisów prawa materialnego, tj.:

1.  art. 3, 4 Konwencji znoszącej wymóg legalizacji zagranicznych dokumentów urzędowych sporządzonej w H. dnia 5 października 1961 r. ( Dz. U. z 2005 r. Nr 112, poz.938 i 939) poprzez ich błędną wykładnię i stwierdzenie że dokumenty zagraniczne nie wymagają appostille wobec zniesienia obowiązku legalizacji na mocy Konwencji, w sytuacji gdy jedyną czynnością, która może być wymagana w celu poświadczenia autentyczności podpisu, charakteru, w jakim działała osoba, która podpisała dokument, oraz, w razie potrzeby, tożsamości pieczęci lub stempla , którym opatrzony jest dokument jest dołączenie apostille wydanej przez właściwy organ Państwa, z którego dokument pochodzi.;

2.  art. 8 Konwencji znoszącej wymóg legalizacji zagranicznych dokumentów urzędowych sporządzonej w H. dnia 5 października 1961 r. ( Dz. U. z 2005 r. Nr 112, poz.938 i 939) poprzez jego niezastosowanie, podczas gdy Konwencja ma pierwszeństwo przed postanowieniami poddającymi poświadczenie podpisu, pieczęci lub stempla określonym czynnościom, jeżeli czynności te są opatrzone większym rygorem niż czynności, o których mowa w artykułach 3 i 4 Konwencji;

3.  art. 789 Kodeksu N. w zw. z art. 2262 Kodeksu N. oraz art. 811 Kodeksu N. polegające na ich niezastosowaniu i stwierdzeniu, że spadek po M. M. (1) oraz J. M. nabyła R. F., w sytuacji gdy biorąc pod uwagę ustalony przez Sąd stan faktyczny nie zostało wykazane, aby R. F. w ustawowych terminach przyjęła spadek po wskazanych spadkodawcach.

Wobec podniesionych zarzutów apelujący wniósł o zmianę zaskarżonego postanowienia poprzez oddalenie wniosku o zmianę postanowienia spadkowego po Aronie M., M. M. (1) i J. M..

Uczestnik Miasto Ł. zaskarżyło rozstrzygnięcie w całości, zarzucając orzeczeniu:

I. naruszenie przepisów postępowania, tj.:

1.  art. 233 § 1 k.p.c. poprzez bezpodstawne przyjęcie, że R. F. jest spadkobierczynią ustawową po Aronie M., M. M., J. M., podczas gdy ze zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego nie wynika, aby R. F. była spokrewniona z członkami rodziny M.,

2.  art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 1138 k.p.c. bezpodstawne uznanie zagranicznych dokumentów urzędowych za w pełni wiarygodne i przyjęcie, że nie wymagają one opatrzenia we właściwe apostille z uwagi na fakt, iż ich autentyczność nie została zaprzeczona, pomimo że skarżący kwestionował zgodność z prawem i prawdą dokumentów pochodzących z Izraela, a to w konsekwencji skutkowało błędem w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę rozstrzygnięcia polegającym na stwierdzeniu przez Sąd, że spadek po Aronie M., M. M. (1) oraz J. M. nabyła w całości R. F..

II. naruszenie przepisów prawa materialnego, tj.:

1.  art. 3, 4 Konwencji znoszącej wymóg legalizacji zagranicznych dokumentów urzędowych sporządzonej w H. dnia 5 października 1961 r. ( Dz. U. z 2005 r. Nr 112, poz.938 i 939) poprzez ich błędną wykładnię i stwierdzenie że dokumenty zagraniczne nie wymagają appostille wobec zniesienia obowiązku legalizacji na mocy Konwencji, w sytuacji gdy jedyną czynnością, która może być wymagana w celu poświadczenia autentyczności podpisu, charakteru, w jakim działała osoba, która podpisała dokument, oraz, w razie potrzeby, tożsamości pieczęci lub stempla , którym opatrzony jest dokument jest dołączenie apostille wydanej przez właściwy organ Państwa, z którego dokument pochodzi.;

2.  art. 8 Konwencji znoszącej wymóg legalizacji zagranicznych dokumentów urzędowych sporządzonej w H. dnia 5 października 1961 r. ( Dz. U. z 2005 r. Nr 112, poz.938 i 939) poprzez jego niezastosowanie, podczas gdy Konwencja ma pierwszeństwo przed postanowieniami poddającymi poświadczenie podpisu, pieczęci lub stempla określonym czynnościom, jeżeli czynności te są opatrzone większym rygorem niż czynności, o których mowa w artykułach 3 i 4 Konwencji;

3.  art. 789 Kodeksu N. w zw. z art. 2262 Kodeksu N. oraz art. 811 Kodeksu N. polegające na ich niezastosowaniu i stwierdzeniu , że spadek po M. M. (1) oraz J. M. nabyła R. F., w sytuacji gdy biorąc pod uwagę ustalony przez Sąd stan faktyczny nie zostało wykazane, aby R. F. w ustawowych terminach przyjęła spadek po wskazanych spadkodawcach.

Wobec podniesionych zarzutów apelujący wniósł o zmianę zaskarżonego postanowienia poprzez oddalenie wniosku o zmianę postanowienia spadkowego po Aronie M., M. M. (1) i J. M..

W odpowiedzi na apelację wnioskodawcy wnieśli o oddalenie apelacji Prokuratora Prokuratury Okręgowej w Łodzi, Skarbu Państwa – Prezydenta Miasta Ł. i Miasta Ł., a także o zasądzenie od Prokuratora Prokuratury Okręgowej w Łodzi, Skarbu Państwa – Prezydenta Miasta Ł. i Miasta Ł. kwoty po 360 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego, w tym kosztów zwrotu kosztów zastępstwa adwokackiego na rzecz A. F., A. F. (1), O. F., R. F., Rotem F., E. F. i O. F..

Sąd Okręgowy dodatkowo ustalił:

W dniu 12 sierpnia 2020 roku akt zgonu A. F. (2) wraz z tłumaczeniem przysięgłym na język polski został opatrzony klauzulą A. przez N. P. i poświadczony w Ministerstwie Spraw Zagranicznych Izraela.

W dniu 12 sierpnia 2020 roku świadectwo potwierdzające obywatelstwo izraelskie R. F. wraz z tłumaczeniem przysięgłym na język polski zostało opatrzone klauzulą A. przez N. P. i poświadczone w Ministerstwie Spraw Zagranicznych Izraela.

W dniu 12 sierpnia 2020 roku akt ślubu A. F. (2) i R. M. (1) wraz z tłumaczeniem przysięgłym na język polski został opatrzony klauzulą A. przez N. P. i poświadczony w Ministerstwie Spraw Zagranicznych Izraela.

W dniu 12 sierpnia 2020 roku akt zgonu R. F. wraz z tłumaczeniem przysięgłym na język polski został opatrzony klauzulą A. przez N. P. i poświadczony w Ministerstwie Spraw Zagranicznych Izraela.

W dniu 12 sierpnia 2020 roku testament R. F. wraz z tłumaczeniem przysięgłym na język polski został opatrzony klauzulą A. przez N. P. i poświadczony w Ministerstwie Spraw Zagranicznych Izraela.

(dokumenty – k. 1143)

M. M. córka O. i Majty K. zmarła w dniu 28 maja 1936 roku. Pozostawiła córkę M. M. (3), urodzoną w dniu (...) Z protokołu ustanowienia Rady Familijnej nad małoletnią M. M. (3) wynika, iż jej nazwiskiem rodowym było nazwisko M., a jej rodzicami są ojciec R. M. (2) i matka M. M., a po śmierci M. M., córki O. i Majty K., w wyniku postępowania sądowego opiekunami małoletniej M. M. (4) ustanowiono jej ojca R. M. (2) oraz dziadka O. M..

(odpisy świadectwa urodzenia, zgonu (k. 973, 972), protokół ustanowienia Rady Familijnej nad małoletnią M. M. (3) (k. 974)).

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacje są zasadne o tyle, że skutkują uchyleniem zaskarżonego postanowienia w całości i przekazaniem sprawy Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania.

Wstępnie należy odnotować, że ustalenia poczynione przez Sąd Rejonowy jako prawidłowe Sąd Okręgowy podziela, przyjmując za własne. Wraz z uzupełnieniem opisanym w dodatkowych ustaleniach faktycznych, dokonanym w oparciu o przedstawiony w postępowaniu apelacyjnym materiał dowodowy czyni je podstawą rozstrzygnięcia odwoławczego.

W tym miejscu wskazać należy, że w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku rola sądu jest determinowana ustawowym obowiązkiem działania z urzędu przewidzianym w art. 670 k.p.c., a rozstrzygnięcie zapada bez względu na wnioski stron, stosownie do wyników postępowania dowodowego oraz norm prawa materialnego, znajdujących zastosowanie w ustalonym stanie faktycznym sprawy (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 września 2014 r., III CSK 239/13).

W sprawie o stwierdzenie nabycia spadku Sąd związany jest wnioskiem tylko co do osoby spadkodawcy, a zatem nie może stwierdzić nabycia spadku po osobie nie objętej wnioskiem, natomiast nie jest związany zgłoszonym we wniosku żądaniem stwierdzenia nabycia spadku przez określonych spadkobierców. Postępowanie w przedmiocie stwierdzenia nabycia spadku wszczyna się na wniosek, jednakże toczy się ono z wyłączeniem jakiejkolwiek dyspozycji uczestników co do zakresu i treści orzeczenia, co oznacza, że jeśli chodzi o ustalenie osób spadkobierców i wysokości ich udziałów, to postępowanie to toczy się z urzędu. Mamy tu do czynienia z zasadą niepodzielnego charakteru postanowienia o stwierdzenie nabycia spadku, na którą trafnie zwrócił uwagę Sąd Najwyższy w uzasadnieniu postanowienia izby cywilnej z dnia 16 kwietnia 1971 r. (III CRN 61/71, OSP 1972/9/168). Zgodnie z naczelną myślą wyrażoną w tym orzeczeniu, w postępowaniu wywołanym złożeniem przez jednego z uczestników postępowania rewizji od orzeczenia sądu I instancji, stwierdzającego nabycie spadku, sąd II instancji uprawniony (a nawet zobowiązany) jest do kontroli z urzędu prawidłowości całego zaskarżonego rozstrzygnięcia, a nie tylko jego części w granicach uprawnień spadkowych rewidującego. Taki pogląd został powtórzony następnie w licznych orzeczeniach Sądu Najwyższego np. w postanowieniu SN z dnia 17 września 1999 r. (I CKN 379/98, OSNC 2000/3/59), czy postanowieniu z dnia 5 października 2006 r. (IV CSK 163/06).

W świetle uzupełnionych w postępowaniu odwoławczym ustaleń faktycznych, nie wszystkie osoby pozostające w kręgu spadkobierców ustawowych po Aronie M., M. M. (1) i J. M., biorą udział w postępowaniu.

Rozstrzygnięcie sądu spadku w przedmiocie stwierdzenia nabycia spadku następuje po zbadaniu przez Sąd z urzędu, kto jest spadkobiercą (art. 670 § 1 k.p.c.). Ustalenie kręgu spadkobierców oraz porządku dziedziczenia może nastąpić w oparciu o wszelkie dowody, jednakże wykazaniu, że nie ma innych spadkobierców, niż ci, którzy zostali wskazani przez zainteresowanych uczestników lub są sądowi znani, służy przede wszystkim szczególny środek dowodowy, którym jest zapewnienie odbierane od spadkobiercy (względnie od spadkobierców) w trybie art. 671 k.p.c. Z uwagi na unormowanie zawarte w art. 671 § 2 pkt 1 k.p.c. zapewnienie jest jednak nie tylko środkiem dowodowym mającym na celu wykazanie negatywnej okoliczności braku innych spadkobierców, ale również służy do uzyskania informacji o istnieniu innych spadkobierców. Natomiast art. 672 k.p.c. określa, że jeżeli zapewnienie nie było złożone albo jeżeli zapewnienie lub inne dowody nie będą uznane przez sąd za wystarczające, postanowienie w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku może zapaść dopiero po wezwaniu spadkobierców przez ogłoszenie.

Wskazać więc należy, iż Sąd pierwszej instancji co do zasady w sposób właściwy przeprowadził postępowanie dowodowe w zakresie zobowiązującym Sąd do działania z urzędu odnośnie ustalenia kręgu uczestników koniecznych. Pomimo ogłoszeń w Monitorze Sądowym i Gospodarczym, Gazecie „Rzeczpospolita”, siedzibie Sądu Rejonowego dla Łodzi – Śródmieścia w Łodzi, siedzibie Urzędu Miasta Ł. o toczącym się postępowaniu spadkowym, nie zgłosił się jednak żaden spadkobierca po Aronie M., M. M. (1) i J. M..

Natomiast na etapie postępowania odwoławczego ujawnione zostały nowe informacje powzięte przez Prokuratora, z których wynika, że zmarła przed spadkodawcami, bo w 1936 r. M. M. (córka O. i Majty K.) pozostawiła córkę M. M. (3), której losów nie ustalono. Ujawnienie przez apelującego Prokuratora nowych ewentualnych spadkobierców ustawowych wymaga zatem uzupełnienia kręgu uczestników i dokonania stosownych w tym celu poszukiwań.

Czynności podjęte przez Prokuratora pozwoliły na ustalenie, iż zmarła w 1936 roku M. M. miała córkę M. M. (3). Powyższe potwierdzają załączone do apelacji odpisy świadectwa urodzenia (k. 973) i protokół ustanowienia Rady Familijnej nad małoletnią M. M. (3) (k. 974) z których wynika, iż jej nazwiskiem rodowym było nazwisko M., a jej rodzicami są ojciec R. M. (2) i matka M. M., a po śmierci M. M., córki O. i Majty K., w wyniku postępowania sądowego opiekunami małoletniej M. M. (4) ustanowiono jej ojca R. M. (2) oraz dziadka O. M.. Powyższe dane są tożsame zarówno w zakresie nazwiska rodowego zmarłej M. M. jak i jej rodziców, co prowadzi do jednoznacznego wniosku – M. M. (3) była córka M. M., a wnuczką O. M..

W konsekwencji do kręgu osób, których wezwanie do udziału w przedmiotowej sprawie jest konieczne należy zaliczyć następców prawnych M. M., na pewno znaną z danych osobowych jej córkę M. M. (3) bądź jej następców prawnych. Osoby pozostające w kręgu spadkobierców ustawowych są osobami zainteresowanymi w sprawie w rozumieniu art. 510 § 1 k.p.c. i powinny zostać wezwane do udziału w sprawie (art. 510 § 2 k.p.c.).

Zgodnie z uchwałą składu 7 sędziów Sądu Najwyższego – zasadą prawną – z dnia 20 kwietnia 2010 roku, sygn. akt III CZP 112/09, OSNC z 2010 roku, nr 7-8, poz. 98, niewzięcie przez zainteresowanego udziału w sprawie rozpoznawanej w postępowaniu nieprocesowym nie powoduje nieważności postępowania, jednakże należy je uznać za poważne uchybienie procesowe, które w wypadku, gdy pozbawia zainteresowanego prawa do dwuinstancyjnego postępowania sądowego, będzie skutkowało koniecznością uchylenia orzeczenia i przekazania sprawy Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania.

Stosownie do art. 78 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej każda ze stron ma prawo do zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji, a zgodnie z art. 176 ust. 1 Konstytucji, postępowanie sądowe jest co najmniej dwuinstancyjne. Połączenie tych przepisów tworzy konstytucyjną zasadę kontroli orzeczeń i postępowania sądowego (określaną niekiedy niezbyt precyzyjnie jako zasada sprawiedliwości proceduralnej), stanowiącą rozwinięcie prawa do sądu, ustanowionego w art. 45 ust. 1 Konstytucji. Z uwagi na ograniczenia postępowania kasacyjnego udział uczestnika, dla którego interesów prawnych orzeczenie miałoby być niekorzystne, wyłącznie w postępowaniu przed Sądem drugiej instancji, skutkowałby pozbawieniem go prawa do zaskarżenia niekorzystnego orzeczenia. Stąd należy przyjąć, że w takim wypadku istnieje konstytucyjna podstawa do uchylenia zaskarżonego postanowienia i przekazania sprawy Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 maja 2002 roku, sygn. III CKN 948/00, OSNC z 2003 roku, nr 5, poz. 68).

Wynik przeprowadzonej kontroli instancyjnej, w świetle dodatkowych ustaleń, prowadzi do wniosku, że zarzut naruszenia art. 670 k.p.c. w zw. z art. 677 § 1 k.p.c., zgodnie z którymi sąd spadku bada z urzędu kto jest spadkobiercą, należy uznać za uzasadniony.

Natomiast zarzuty naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. oraz zarzuty naruszenia prawa materialnego, tj. art. 3 i 4 oraz 8 Konwencji znoszącej wymóg legalizacji zagranicznych dokumentów urzędowych sporządzonej w H. dnia 5 października 1961 r. są pozbawione racji z uwagi na przedłożenie przez wnioskodawców na etapie postepowania apelacyjnego dokumentów znanych wcześniej Sądowi pierwszoinstancyjnemu z wymaganym A. potwierdzonym przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych Izraela. Z uwagi na poświadczenie tych dokumentów przez odpowiedni organ wskazane zarzuty stały się bezprzedmiotowe.

Zarzut naruszenia art. 789 Kodeksu N. i art. 811 Kodeksu N. w zw. z art. 2262 Kodeksu N. – polegający, zdaniem apelującego na ich niezastosowaniu i stwierdzeniu, że spadek po Aronie M., M. M. (1) oraz J. M. nabyła R. F., w sytuacji gdy biorąc pod uwagę ustalony przez sąd stan faktyczny nie zostało wykazane, aby R. F. w ustawowych terminach przyjęła spadek po wskazanych spadkodawcach, wprawdzie należy uznać za przedwczesny, jednakże wymagający odniesienia się w świetle dostępnego materiału dowodowego.

W tym miejscu, w związku z zagadnieniem spadku wakującego, na który powołują się skarżący, nieodzownym jest poczynienie kilku uwag natury ogólnej.

Zgodnie z art. 811 Kodeksu N. „Gdy po upływie terminów do sporządzenia inwentarza i do namysłu nikt się z roszczeniem do spadku nie zgłasza, gdy nie ma znanego spadkobiercy lub gdy spadkobiercy znani spadku się zrzekli, spadek poczytuje się za wakujący”. Przepis ten został ustanowiony na potrzeby zabezpieczenia spadku, gdy w terminach określonych art. 795 KN (3 miesiące na sporządzenie spisu inwentarza, licząc od dnia otwarcia spadku plus dodatkowo 40 dni do namysłu, które zaczynały swój bieg po upływie terminu na sporządzenie inwentarza, albo od dnia zamknięcia inwentarza, jeżeli był ukończony przed trzema miesiącami) nikt uprawniony nie zgłaszał się do objęcia spadku, legitymując swe prawa do niego.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjęto, że art. 811 K.N. kwalifikuje spadek jako wakujący wówczas, gdy po upływie terminów do sporządzenia inwentarza i do namysłu nikt się do spadku nie zgłasza, a zatem gdy nie nastąpiło przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza w sposób określony w art. 793 K.N., oraz gdy nie ma znanego spadkobiercy, co należy odnosić do sytuacji, gdy nie zostało złożone oświadczenie o przyjęciu spadku w sposób określony w art. 778 K.N., czyli w sposób wyraźny (lecz nie z dobrodziejstwem inwentarza) lub milczący, bowiem o tym, czy spadkobierca jest znany decyduje nie to, czy obiektywnie on istnieje, lecz okoliczności, które ujawniają wolę objęcia spadku, a także gdy znani spadkobiercy zrzekli się spadku w sposób określony w art. 784 K.N.

Artykuł 811 K.N. nawiązuje do przepisów regulujących przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza (art. 793 K.N.) oraz przyjęcie spadku wprost (art. 778 w zw. z art. 774 K.N.), przez które spadkodawca staje się znany, a także do zrzeczenia się spadku, które nie mogło nastąpić przez czynności dorozumiane, lecz przez złożenie sformalizowanego oświadczenia (art. 84 K.N.) (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 18 lipca 2019 r., I CSK 347/18, niepubl.)

Reasumując powyższy wątek, w stanie faktycznym sprawy, gdy spadki zostały otwarte przed 1 stycznia 1947 r., a spadkodawcy pozostawili spadkobierców porządkowych, wyprzedzających Skarb Państwa jako spadkobiercę nieporządkowego, zaś postępowanie spadkowe nie zostało prawomocnie zakończone przed 1 stycznia 1947 r., przesłanką dziedziczenia ustawowego Skarbu Państwa jest to, by spadek po nich był spadkiem wakującym według przepisów obowiązujących przed 1 stycznia 1947 r.

Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 13 maja 2021 roku, I (...) 1/21, nie publ. wskazał, że stosownie do art. 811 Kodeksu N., jeżeli po upływie terminów do spisania inwentarza i do namysłu nikt się po spadek nie zgłasza, jeżeli nie ma znanego następcy lub też znani następcy zrzekli się spadku, takowy poczytuje się za wakujący (les successions vacantes). Postanowienie Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego z dnia 30 stycznia/11 lutego 1842 r. o spadkach bezdziedzicznych i wakujących (Dziennik Praw XXIX, s. 23) precyzowało, że spadek bezdziedziczny to taki, w którym zmarły nie pozostawił ani krewnych w stopniu spadkowości, ani dzieci naturalnych, ani małżonka nierozwiedzionego, a który w konsekwencji należy do Skarbu Królestwa. Z kolei spadki wakujące były w postanowieniu tym definiowane, jako opuszczone, to jest takie „których sukcesorzy wiadomi, albo w czasie prawem oznaczonym nie objęli, lub wyraźnie ich zrzekli się”; staranie o takie spadki miało być „obowiązkiem Kuratorów, w myśl art. 812 Kodeksu Cywilnego mianowanych”. Instytucja spadku wakującego, dla którego ustanawiano kuratora w oczekiwaniu na zgłoszenie się spadkobierców z reguły służyła ochronie wierzycieli spadku, by mogli oni skutecznie dochodzić swoich praw. Według art. 795 K.N. spadkobiercy służą trzy miesiące do spisania inwentarza, licząc od dnia otwarcia spadku, zaś od upływu tych trzech miesięcy (lub od dnia zamknięcia inwentarza, jeśli spis został zakończony przed upływem wspomnianych trzech miesięcy) przysługuje mu czterdziestodniowy termin do przyjęcia lub odrzucenia spadku. Uprawnienie do przyjęcia lub zrzeczenia się spadku przedawnia się z upływem czasu wymaganego do najdłuższego przedawnienia praw do nieruchomości, czyli z upływem trzydziestu lat (art. 789 w zw. z art. 2262 K.N.).

Dla poczytania spadku za wakujący konieczne było, aby wyżej wskazane przesłanki wystąpiły łącznie. Sam upływ terminu na sporządzenie inwentarza i do namysłu nie pozwalał na wakowanie spadku, jeśli znani byli spadkobiercy wwiązani, należący do 1 z 12 grup uprawnionych do dziedziczenia według Kodeksu Napoleona albo gdy istniał ktoś, kto rościł sobie prawa do spadku. Zauważa się, że zasadniczym warunkiem uznania spadku za wakujący jest ta okoliczność, by spadku nikt nie zajmował, nie posiadał. Gdy ktokolwiek zgłasza swe prawa do spadku i go obejmuje, spadek nie może być już poczytywany za wakujący. W tym względzie zwraca się także uwagę na cel instytucji spadku wakującego, którym jest – w razie, gdy nikt się do spadku nie zgłasza, aby podmioty trzecie, jak wierzyciele znaleźli przeciwnika (contradicteur), przeciwko któremu mogliby zwracać się celem wykonania swych praw, a którym jest kurator ustanowiony w myśl art. 812 KN (por. B.S. R. Spadek wakujący w świetle doktryny i praktyki (dokończenie), Gazeta (...), Nr 45, wydanie z 08 listopada 1937 r., Rok LXIV, s. 618). To bowiem na ich korzyść został ustanowiony czas do namysłu, który znajduje swoje usprawiedliwienie w obronie ich praw, jako że przez zwłokę w przyjęciu spadku ze strony spadkobiercy, na straty materialne mogliby być narażeni (por. Józef Louis, Prawo spadkowe, Kraków 1865 r., s. 36).

Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 13 maja 2021 roku sygn. I CSKP 1/21 (nie publ. L.) stwierdził że: Spadek może zostać przyjęty wprost i bezwarunkowo lub z dobrodziejstwem inwentarza, można go też odrzucić (art. 774 K.N.), ale spadkobierca nie ma obowiązku przyjęcia spadku (art. 775 K.N.). Zgodnie z Kodeksem Napoleona jeżeli spadkobierca decyduje się na przyjęcie spadku, może to uczynić w sposób wyraźny, tj. w dokumencie urzędowym lub prywatnym, lub w sposób milczący (dorozumiany), czyli przez czyn, który każe stanowczo domniemywać jego zamiar przyjęcia spadku, a który spełnić miałby prawo tylko w charakterze spadkobiercy (art. 778 K.N). Przy czym, czyny czysto zachowawcze oraz czyny dozoru i zarządu tymczasowego nie są czynami przystąpienia do spadku, jeżeli w nich nie przyjęto tytułu lub przymiotu spadkobiercy (art. 779 K.N.).

Stosownie do art. 723 w zw. z art. 724 K.N prawo określa porządek spadkobrania pomiędzy dziedzicami prawnymi; w ich braku majątek przechodzi do dzieci naturalnych, następnie do pozostałego małżonka, a gdy go nie ma, do państwa. Dziedzice prawi samym przez się prawem wwiązani są w majątek, prawa i skargi zmarłego, pod obowiązkiem zaspokojenia wszystkich ciężarów spadku: dzieci, naturalne, małżonek przy życiu pozostały i państwo powinni żądać wprowadzenia w posiadanie w drodze sądowej podług form, jakie będą określone. Przepisy te, regulujące ogólnie zagadnienie następstwa prawnego, wprowadzają rozróżnienie w zakresie sposobu wejścia spadkobierców w prawa i obowiązki spadkodawcy. W przypadku spadkobierców porządkowych następuje to z mocy prawa na zasadzie wwiązania (sezyny, le vif saisit le mort), natomiast w odniesieniu do spadkobierców nieporządkowych (do których należą dzieci naturalne spadkodawcy, pozostały przy życiu małżonek i Skarb Państwa) konieczne jest urzędowe wprowadzenie w posiadanie spadku. Przepis ten należy łączyć z art. 770 K.N., który reguluje postępowanie w przedmiocie wprowadzenia tych spadkobierców w posiadanie spadku .

Przepisy art. 723 i 724 K.N. nie eliminują zatem wymogu przyjęcia spadku i konsekwencji braku takiego oświadczenia przewidzianych w art. 789 w zw. z art. 2262 K.N.

Z analizy powyższego stanowiska wynika, że wymóg złożenia oświadczenia o przyjęciu spadku pozostał aktualny przy spadkach otwartych przed dniem 1 stycznia 1947 roku, co do których postępowanie spadkowe wszczęto po 1 stycznia 1947 roku, tylko termin do złożenia oświadczenia należy oceniać w zindywidualizowanych okolicznościach faktycznych. Skoro bieg terminu przedawnienia na przyjęcie spadku (art. 789 w zw. z art. 2262 K.N.) rozpoczyna się od formalnego dowiedzenia się o otwarciu spadku, a co nastąpiło dopiero po uprawomocnieniu się postanowienia Sądu Grodzkiego w Ł. o stwierdzenie zgonu (1946 r.), dopiero od tej daty spadkobiercy mogliby formalnie dokonać czynności, o których mowa w art. 795 K.N.

J.J. D. podaje z kolei, że „bezdziedzicznym zaś, spadek jest wtenczas, gdy nie tylko ani dziedzice, ani spadkobiercy nieporządkowi, którym służy pierwszeństwo przed rządem, nie zgłaszają się, lecz nadto, gdy jest pewnem, a przynajmniej prawdopodobnem, że zmarły nie zostawił ani krewnych prawych do dziedziczenia przez prawo powołanych, ani innych spadkobierców nieporządkowych, prócz rządu” (M. Godlewski, Zasady Kodeksu Napoleona w związku z nauką i jurysprudencją przedstawione przez J.J.Delsol’a, Tom II, Warszawa 1874 r., s. 92).

Ponadto, spadek był bezdziedziczny, gdy do jego objęcia zgłosiło się państwo i uzyskało wprowadzenie w posiadanie. Kodeks Napoleona stanowił, że nikt nie jest obowiązany przyjmować spadku, który na niego przychodzi (art. 775 KN). Reguła ta jest skutkiem przyjęcia w prawie francuskim założenia, że nie ma dziedziców koniecznych. Dziedzic, który jeszcze nie wybrał drogi (tj. nie przyjął spadku ani się go nie zrzekł) był „powołanym do dziedziczenia”. Przymiot dziedzica nabywał dopiero poprzez przyjęcie spadku: wprost (bezwarunkowo) lub z dobrodziejstwem inwentarza, a w przypadku dziedziców nieporządkowych konieczne było w tym względzie dodatkowo wprowadzenie w posiadanie (dziedzice prawi byli wwiązani w spadek, tzw. sezyna).

Przyjąć spadek można było w sposób wyraźny poprzez przyjęcie tytułu i przymiotu dziedzica w akcie urzędowym albo prywatnym bądź niewyraźny (dorozumiany, milczący). Milczące przyjęcie spadku zachodziło wtedy, gdy spadkobierca spełnił czyn, który stanowczo świadczy o jego zamiarze przyjęcia spadku, a który spełnić miałby prawo tylko w charakterze spadkobiercy (art. 778 KN). Podkreślić trzeba, że z uwagi na możliwość przyjęcia spadku w sposób dorozumiany, celem jego urzeczywistnienia nie było konieczne złożenie oświadczenia woli, które z kolei było wymagane dla przyjęcia wyraźnego.

Odnosząc powyższe rozważania do realiów niniejszej sprawy podkreślić trzeba, że R. F. (M.) po II wojnie światowej, w 1946 r. podjęła działania zmierzające do objęcia spadkowej nieruchomości. Przede wszystkim w dniu 4 lipca 1945 r. złożyła wniosek o wprowadzenie jej w posiadanie 7/24 niepodzielnych części nieruchomości spadkowej, przy (...) w Ł., które to udziały należały do spadkodawców. Ponadto w 1946 r. wystąpiła z wnioskiem o stwierdzenie zgonu dziadka O. M., ojca A. M. oraz ciotek S. L., R. M., M. M. (1) i J. M., którego skutkiem było stwierdzenie zgonu wskazanych osób.

Z ustaleń faktycznych poczynionych w badanej sprawie wynika także, że R. F. nie złożyła oświadczenia o przyjęciu spadku w sposób wyraźny.

W świetle powyższych uwag, w realiach niniejszej sprawy, należy rozważyć, czy spadek „poczytywany za wakujący” stał się bezdziedziczny (ostatecznie wakujący) w rozumieniu art. 811 K.N., skoro okoliczności sprawy wskazują, że przed upływem terminu przedawnienia (art. 789 w zw. z art. 2262 K.N.), liczonym od daty otwarcia spadku, miało miejsce milczące przyjęcie spadku przez spadkobiercę porządkowego, który podjął akty staranności, wyrażające wolę przejęcia spadku, oznaczające wolę unormowania spraw spadkowych, które można zakwalifikować jako zgłoszenie się z roszczeniem do spadku, tym samym pozwalające na ich kwalifikację, jako dorozumianego przyjęcia spadku.

Opisane działania będą podlegały ostatecznie wykładni Sądu Rejonowego w kontekście przywołanych przepisów Kodeksu N. i ocenie, czy ich charakter pozwala uznać, że ujawniają wolę objęcia spadku przez spadkobiercę porządkowego, jakim była R. M. (1), czego konsekwencją jest przyjęcie zachowania terminów do objęcia spadku i wyłączenie go spod regulacji spadku bezdziedzicznego.

Konkludując, stwierdzone powyżej, istotne dla rozstrzygnięcia sprawy, braki w zakresie ustalenia prawidłowego kręgu spadkobierców, skutkują, w ocenie Sądu Okręgowego, koniecznością uchylenia zaskarżonego postanowienia na podstawie art. 386 § 4 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., w celu przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości i stosownego do wyników tego postępowania orzeczenia o istocie sprawy.

Przy ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Rejonowy ustali stopień pokrewieństwa zmarłej w 1936 roku M. M.. Nadto ustali, czy jej córka M. M. (3), urodzona (...) żyje, czy ewentualnie pozostawiła po sobie spadkobierców, a wówczas wezwie te osoby do udziału w sprawie w charakterze uczestników postępowania (art. 510 k.p.c.), bowiem należałyby one do kręgu spadkobierców porządkowych (ustawowych).

W tym celu należy przede wszystkim zobowiązać uczestników -zstępnych R. F. z domu M. do wypowiedzenia się, czy znane są im losy ujawnionego następcy zmarłej w 1936 roku M. M., to jest jej córki M. M. (3), a jeśli nie, to dokonać poszukiwań w oparciu o informacje z odpowiednich instytucji.

Rozstrzygając sprawę ponownie, zgodnie z art. 108 § 2 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Sąd Rejonowy rozstrzygnie również o kosztach instancji odwoławczej.