Portal Orzeczeń Sądu Okręgowego w Łodzi

UZASADNIENIE

Wyrokiem z dnia 8 czerwca 2022 roku, Sąd Rejonowy w Łowiczu w sprawie o sygn. akt I C 801/19 z powództwa M. K., A. Ł. przeciwko E. L.

o zachowek:

• w punkcie pierwszym zasądził od pozwanej E. L. na rzecz powódki M. K. kwotę 10 687,50 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 3 kwietnia 2019 roku do dnia zapłaty oraz kwotę 1 765,78 zł tytułem kosztów procesu od uwzględnionej części powództwa;

• w punkcie drugim zasądził od pozwanej E. L. na rzecz powódki A. Ł. kwotę 10 687,50 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 3 kwietnia 2019 roku do dnia zapłaty oraz kwotę 1 765,78 zł tytułem kosztów procesu od uwzględnionej części powództwa;

• w punkcie trzecim oddalił powództwo w pozostałym zakresie;

• w punkcie czwartym nakazał pobrać na rzecz Skarbu Państwa od pozwanej E. L. 1 191,02 zł oraz od powódek M. K. i A. Ł. kwoty po 293,31 zł tytułem zwrotu wydatków wyłożonych przez Skarb Państwa na wynagrodzenie biegłego.

Apelację od powyższego wyroku wniosła pozwana, zaskarżając rozstrzygnięcie w części, tj. co do punktu 1, 2 i 4.

Zaskarżonemu orzeczeniu apelująca zarzuciła mające wpływ na wynik sprawy naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 6 k.c. polegające na sformułowaniu przez Sąd wniosków sprzecznie z zasadami doświadczenia życiowego wyznaczającymi granice dopuszczalnych wniosków i stopień prawdopodobieństwa ich występowania (sprzeczność wniosków końcowych sądu z materiałem dowodowym), w szczególności poprzez:

• błędne przyjęcie, iż strona powodowa wykazała istnienie wymagalnego zobowiązania oraz wysokość tego zobowiązania;

• błędne rozumienie postanowień testamentu M. Z. z dna 31.01.2017 r. R. A Nr (...) w szczególności co do § 4 w którym M. Z. oświadcza, że zgodnie z art. 1039 § 1 k.c. przedmiot niniejszego zapisu windykacyjnego zwalnia z obowiązku zaliczenia na schedę spadkową - w konsekwencji nie uwzględnienie przez Sąd, iż § 4 ww. testamentu skutkuje wyłączeniem możliwości ustalenia zachowku w niniejszej sprawie albowiem przedmiot zapisu windykacyjnego (udział 1/2 w spółdzielczym własnościowym prawie do lokalu mieszkalnego nr (...) o powierzchni użytkowej 44,06 m ² w budynku nr (...) na Osiedlu (...) w Ł.) wyczerpuje cały spadek po M. Z. i nie ma podstaw do obliczenia zachowku;

• błędne przyjęcie, iż w sprawie nie podstawy do miarkowania zachowku (art. 5 k.c.) pomimo, iż powódki M. K. i A. Ł. nie interesowały się M. Z. - powódki zaledwie kilka razy ją odwiedziły i nie wykonywały żadnych bieżących czynności wspierających babcię.

Skarżąca zarzuciła także mające wpływ na wynik sprawy naruszenie prawa materialnego a to art. 5 k.c. poprzez jego niezastosowanie pomimo, że w sprawie występują podstawy do miarkowaniu zachowku oraz nierozpoznanie istoty sprawy poprzez nierozpoznanie zgłoszonego w sprawie zarzutu pozwanej, iż lokal mieszkalny nr (...) o powierzchni użytkowej 44,06 m ² w budynku nr (...) na Osiedlu (...) w Ł. był w bardzo złym stanie technicznym i wymagał gruntownego remontu, który to remont został wykonany nakładem finansowym E. L..

W konsekwencji podniesionych zarzutów apelująca wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku Sądu Rejonowego w Łowiczu z dnia 8 czerwca 2022 r. o sygn. akt I C 801/19 poprzez oddalenie powództwa o zachowek w całości, ewentualnie w związku z zarzutem nierozpoznania istoty sprawy o uchylenie i przekazanie do ponownego rozpoznania. Wniosła także o zasądzenie od powódek na rzecz pozwanej zwrotu kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego wg norm prawem przepisanych za obie instancje.

W odpowiedzi na apelację, powódki wniosły o oddalenie apelacji pozwanej oraz o zasądzenie od pozwanej na rzecz każdej z powódek zwrotu kosztów postępowania przed sądem II instancji, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja pozwanej, jako bezzasadna, podlegała oddaleniu.

Sąd Okręgowy podziela zarówno dokonaną przez Sąd Rejonowy ocenę zgromadzonych w sprawie dowodów, jak i uczynione na tej podstawie ustalenia faktyczne, przyjmując je za własne i czyniąc je podstawą wydanego rozstrzygnięcia. Na aprobatę zasługiwała również ocena materialnoprawna żądania pozwu. Sprawia to jednocześnie, że oddalając wniesioną przez pozwanego apelację, nie zachodzi potrzeba powtarzania dokonanych prawidłowo ustaleń.

Przed przejściem do oceny zarzutów zawartych w apelacji należy zauważyć, iż niniejsza sprawa rozpoznawana jest w postępowaniu uproszczonym albowiem wartość przedmiotu sporu zarówno w przypadku zachowku na rzecz M. K. jak i A. Ł. nie przekracza kwoty 20 000 zł. W związku z powyższym w myśl art. 505 ¹³ § 2 k.p.c., jeżeli sąd drugiej instancji nie przeprowadził postępowania dowodowego, to uzasadnienie wyroku powinno zawierać jedynie wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku z przytoczeniem przepisów prawa. Apelacja w postępowaniu uproszczonym ma charakter ograniczony, a celem postępowania apelacyjnego nie jest tu ponowne rozpoznanie sprawy, ale wyłącznie kontrola wyroku wydanego przez sąd I instancji w ramach zarzutów podniesionych przez skarżącego. Innymi słowy mówiąc, apelacja ograniczona wiąże sąd odwoławczy, a zakres jego kompetencji kontrolnych jest zredukowany do tego, co zarzuci w apelacji skarżący. Wprowadzając apelację ograniczoną, ustawodawca jednocześnie określa zarzuty, jakimi może posługiwać się jej autor i zakazuje przytaczania dalszych zarzutów po upływie terminu do wniesienia apelacji – co w polskim porządku prawnym wynika z art. 505 ⁹ § 11 i 2 k.p.c. (tak w uzasadnieniu uchwały składu 7 sędziów SN z dnia 31 stycznia 2008 r., III CZP 49/07, OSNC Nr 6 z 2008 r., poz. 55). Tym samym w ramach niniejszego uzasadnienia poprzestać należy jedynie na odniesieniu się do zarzutów apelacji, bez dokonywania analizy zgodności zaskarżonego rozstrzygnięcia z prawem w pozostałym zakresie.

Przystępując więc do oceny zarzutów podniesionych w apelacji za niewątpliwie niezasadny należy uznać zarzut naruszenia prawa procesowego tj. art. 233 § 1 k.p.c., który w apelacji został powiązany z zarzutem naruszenia art. 6 k.c. Przepis art. 233 § 1 k.p.c. statuuje zasady oceny wiarygodności i mocy dowodów tj. rozstrzygania kwestii spornych w warunkach niezawisłości, na podstawie własnego przekonania sędziego, przy uwzględnieniu całokształtu zebranego materiału (vide: wyrok SN z 16.02.1996 r., II CRN 173/95, LEX nr 1635264). Skarżąca natomiast podnosząc zarzut naruszenia w/w przepisu nie kwestionuje wiarygodności, prawdziwości przedłożonych w sprawie dowodów takich jak np. testamentu z zapisem windykacyjnym sporządzonym w formie aktu notarialnego rep A nr 368/2017, lecz skutki prawne, jakie ów testament wywołał z chwilą śmierci M. Z. w kontekście: zasadności żądania zachowku przez powódki, zaliczenia wartości przedmiotu zapisu windykacyjnego do substratu zachowku w świetle złożonego oświadczenia o zwolnienie go z obowiązku zaliczenia na schedę spadkową, czy też przyjęcia, iż dokonane ustalenia faktyczne odnośnie relacji powódek ze spadkodawczynią uzasadniają pozbawienie powódek prawa do zachowku lub jego obniżenie w oparciu o art. 5 k.c. Podnoszone więc przez skarżącą kwestie nie mają związku z ustaleniami stanu faktycznego, z oceną wiarygodności dowodów przedłożonych do akt sprawy, lecz związane są z nadaniem znaczenia ustalonym faktom. Nadanie natomiast określonego znaczenia ustalonym faktom, dokonanie oceny tych okoliczności bądź pominięcie ich jako nieistotnych na etapie rozstrzygania sprawy odnosi się już do przyporządkowania (podciągnięcia) stanu faktycznego pod ogólną normę (regułę) prawną czyli subsumpcji określonej normy prawnej tj. stosowania prawa materialnego i nie ma żadnego związku ze stosowaniem do oceny wiarygodności i mocy dowodów (w kontekście dokonywanych ustaleń faktycznych) w/w przepisów. Wnioski wyciągnięte ze wskazanych ustaleń i kwestionowane przez skarżącą podlegają więc ocenie w kontekście zgłoszonych zarzutów naruszenia przepisów prawa materialnego, sam zaś zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. należy więc uznać za bezzasadny.

W przedmiotowej sprawie brak jest też podstaw, by uznać, iż został przez Sąd Rejonowy naruszony art. 6 k.c. Powołany przepis statuuje bowiem jedynie zasadę rozkładu ciężaru dowodu w procesie, a nie kwestie związane z oceną materiału dowodowego, czy też właściwego zastosowania prawa materialnego. Sformułowana w przywołanym przepisie reguła rozkładu ciężaru dowodu w sporze cywilnoprawnym ma na celu wyłącznie wskazanie, kogo obciążają skutki niepowodzenia procesu dowodzenia, a nie ocenę wniosków Sądu I instancji odnośnie wymagalność żądania powódek na podstawie zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego.

W przedmiotowej sprawie nie doszło też do naruszenia art. 1039 § 1 k.c., gdyż przepis ten nie ma zastosowania do ustalenia wysokości zachowku. Skarżąca bowiem nie dostrzega, że Kodeks Cywilny odmiennie reguluje zaliczanie darowizn i zapisów windykacyjnych dla celów działu spadku (art. 1039-1046 k.c.) oraz dla celów ustalenia wysokości zachowku (art. 993-1011 k.c.), brak jest więc podstaw, aby przepisy dotyczący zaliczenia na schedę spadkową stosować przy ustalaniu wysokości zachowku. Brzmienie art. 993 § 1 k.c. nie pozostawia wątpliwości co do tego, iż przy obliczaniu substratu zachowku do spadku dolicza się zapis windykacyjny, a żaden inny przepis w tytule IV księgi IV Kodeksu Cywilnego regulujący instytucję zachowku nie przewiduje możliwości pominięcia zapisu windykacyjnego przy ustalaniu jego wysokości. Przepisy prawa spadkowego mają charakter norm bezwzględnie obowiązujących ( ius cogens) stwarzając w ten sposób pewną ochronę dla osób, które po śmierci spadkodawcy nabywają związane z nim prawa, co w przedmiotowej sytuacji oznacza, iż ewentualne oświadczenie spadkodawcy w przedmiocie wyłączenia zapisu windykacyjnego przy obliczaniu zachowku byłoby nieważne z uwagi na treść art. 993 § 1 k.c. W przedmiotowej jednak sprawie spadkodawczyni M. Z. oświadczenia takiego nie złożyła – z testamentu z dnia 31 stycznia 2017 roku w sposób nie budzący wynika, iż przedmiot zapisu windykacyjnego został zwolniony z obowiązku zaliczenia na schedę spadkową zgodnie z art. 1039 § 1 k.c. – nie może być więc wątpliwości, iż nie dotyczy on wyliczania wysokości zachowku. Celem przepisu art. 1039 k.c., co wskazał już Sąd I instancji, jest bowiem jedynie zapewnienie, by dział spadku został przeprowadzony w sposób zgodny z rzeczywistą lub hipotetyczną wolą spadkodawcy, przepis ten nie ma zastosowania do instytucji zachowku, nie mógł więc zostać naruszony przez Sąd a quo w przedmiotowej sprawie.

W konkretnych okolicznościach sprawy za niezasadny należy też uznać zarzut naruszenia art. 5 k.c. W orzecznictwie ugruntowane jest stanowisko, iż nie jest wykluczonym stosowanie konstrukcji nadużycia prawa podmiotowego w odniesieniu do roszczeń o zapłatę zachowku, poprzez oddalenie powództwa z uwagi na jego sprzeczność z zasadami współżycia społecznego, bądź zmiarkowanie wysokości należności, jednakże jak wskazuje judykatura, jest to możliwe jedynie w przypadkach absolutnie wyjątkowych, skoro ze swej istoty zachowek stanowi realizację obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma względem swoich najbliższych. Zauważa się, że przyczynami mogącymi prowadzić do pozbawienia uprawnionego do zachowku jego prawa na podstawie art. 5 k.c. może być ujawnienie się takich okoliczności, które mogłyby skutkować jego wydziedziczeniem. Ponadto skorzystanie przez sąd z możliwości odmowy uwzględnienia żądania z tytułu zachowku (w całości lub części) z uwagi na zasady współżycia społecznego może mieć miejsce, gdy odmienne rozstrzygnięcie prowadziłoby do powstania po stronie spadkobiercy obowiązanego do zapłaty zachowku wyjątkowych dolegliwości w sferze materialnej (A. P., Pozbawienie spadkobiercy zachowku lub obniżenie jego wysokości na podstawie art. 5 k.c. , LEX/el. 2022).

W przedmiotowej sprawie okolicznością uzasadniającą zastosowanie art. 5 k.c. z pewnością nie było niewykonywanie przez powódki bieżącej opieki nad spadkodawczynią w ostatnim okresie jej życia, jeśli opiekę takową zapewniła jej pozwana wspólnie z nią zamieszkująca. Co istotne brak jest jakichkolwiek dowodów w sprawie, aby pozwana sygnalizowała powódkom potrzebę takiej pomocy w opiece nad M. Z., tym bardziej, iż matka powódek oferowała pozwanej pomoc w tej opiece – okoliczności tej sprawy nie wskazują więc, aby można było tą sytuację zakwalifikować chociażby jako zbliżoną do uporczywego nie dopełniania względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych, co uzasadniałoby zastosowanie w/w instytucji. Powyższa konstatacja odnosi się też do częstotliwości spotkań powódek ze spadkodawczynią, tym bardziej, że z zebranego w sprawie materiału dowodowego nie wynikało, aby M. Z. oczekiwała częstszych wizyt wnuczek i sygnalizowała to powódkom. W ocenie Sądu relacje te były prawidłowe – wynika z nich bowiem, że powódki odwiedzały babcię w święta, a M. K., mieszkająca w innym mieście, czyniła to za każdym razem, gdy odwiedzała w Ł. matkę. Także sytuacja materialna pozwanej nie uzasadniała miarkowania wysokości zachowku – świadczy o tym chociażby zdolność pozwanej do przeprowadzenia generalnego remontu lokalu mieszkalnego uzyskanego w części od M. Z.. Z tych też względów nie ma podstaw do przyjęcia, iż Sąd Rejonowy zasądzając na rzecz powódek należność tytułem zachowku naruszył art. 5 k.c.

Za niezasadny i to w sposób oczywisty należy uznać zarzut nierozpoznania istoty sprawy w związku z pominięciem okoliczności związanych z poniesieniem nakładów finansowych przez pozwaną E. L. na remont mieszkania nabytego w części w drodze zapisu windykacyjnego po M. Z.. Ustalenie przez sąd składu i stanu spadku następuje z chwilą jego otwarcia (art. 924 k.c.) i ten sposób procedowania jest zgodny z judykaturą Sądu Najwyższego (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z 16 maja 1950 r., C. 72/50, OSN 1951 r., Nr 1, poz. 12; uchwała Sądu Najwyższego z 27 września 1974 r., III CZP 58/74; postanowienie Sądu Najwyższego z 11 marca 2010 r., IV CSK 429/09; postanowienie Sądu Najwyższego z 15 grudnia 2006 r., III CZ 88/06; postanowienie Sądu Najwyższego z 6 maja 2010 r., II CZ 38/10, postanowienie Sądu Najwyższego z 26 maja 2021, (...) 26/21). W przedmiotowej zaś sprawie nie było wątpliwości, iż wszelkie remonty w mieszkaniu nr (...) położonym w budynku nr (...) na osiedlu (...) w Ł. zostały przeprowadzone już po otwarciu spadku M. Z. tj. po 5 października 2018 roku, tak więc nie mogły być uwzględnione przy ustalania wartości spadku, pominięcie więc tych okoliczności było zasadne, nie odnosiło się do materialnej podstawy żądania pozwu.

Mając powyższe na uwadze powyższe, Sąd Okręgowy na podstawie art. 385 k.p.c. oddalił apelację.

O kosztach postępowania apelacyjnego Sąd Okręgowy orzekł z mocy art. 98 § 1 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. w zw. z § 2 pkt 5) i § 10 ust. 1 pkt 1) rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie opłat za czynności adwokackie z dnia 22 października 2015 roku (Dz. U. z 2015 r., poz. 1800 z późn. zm.). Na koszty te złożyła się kwota po 1 800 złotych tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego na rzecz każdej z powódek w postępowaniu apelacyjnym, każda z nich wystąpiła bowiem w przedmiotowej sprawie z oddzielnym żądaniem zapłaty zachowku.