Portal Orzeczeń Sądu Okręgowego w Łodzi

UZASADNIENIE

Postanowieniem z dnia 24 maja 2023 r., w sprawie XVIII Ns 78/22 Sąd Rejonowy dla Łodzi-Śródmieścia w Łodzi ustanowił na rzecz każdoczesnego właściciela nieruchomości stanowiącej działkę gruntu nr (...), położoną w Ł. przy ulicy (...) w obrębie B-48, dla której Sąd Rejonowy dla Łodzi-Śródmieścia w Łodzi prowadzi księgę wieczystą o numerze (...), służebność drogi koniecznej, obciążającą: nieruchomość położoną w Ł. przy ulicy (...), oznaczoną numerami działek (...) w obrębie B-48, dla której Sąd Rejonowy dla Łodzi-Śródmieścia w Łodzi prowadzi księgę wieczystą o numerze (...); nieruchomość położoną w Ł. przy ulicy (...), oznaczoną numerem działki (...) w obrębie B-48, dla której Sąd Rejonowy dla Łodzi-Śródmieścia w Łodzi prowadzi księgę wieczystą o numerze (...) oraz nieruchomość położoną w Ł. przy ulicy (...) 60, oznaczoną numerami działek (...) w obrębie B-48, dla której Sąd Rejonowy dla Łodzi-Śródmieścia w Łodzi prowadzi księgę wieczystą o numerze (...) - prowadzącą przez działki o numerach (...), obejmującą łączny obszar 0,0233 ha, oznaczoną symbolami SG1, SG2 i SG 3, na stanowiącej integralną część postanowienia mapie do ustalenia służebności gruntowych, sporządzonej przez uprawnionego geodetę inż. J. M. w dniu 16 sierpnia 2021 roku (identyfikator ewidencyjny operatu technicznego P. (...).2021, przyjętą do zasobu w dniu 8 września 2021 roku); stwierdził, że ustanowienie służebności drogi koniecznej następuje bez wynagrodzenia i oddalił żądanie zasądzenia wynagrodzenia od wnioskodawczyni; nakazał pobrać od uczestników Miasta Ł. oraz Skarbu Państwa – Prezydenta Miasta Ł. solidarnie na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Rejonowego dla Łodzi-Śródmieścia w Łodzi kwotę 2.501,31 złotych tytułem nieuiszczonych kosztów sądowych; stwierdził, że w pozostałym zakresie każdy z uczestników postępowania ponosi koszty związane ze swoim udziałem w sprawie.

Sąd Rejonowy ustalił, że nieruchomość stanowiąca działkę gruntu nr (...), położona w Ł. przy ul. (...) w obrębie B-48 nie ma dostępu do drogi publicznej. Na początku XX wieku nieruchomość ta oraz nieruchomości z nią sąsiadujące stanowiły place. Oznaczona ona była wówczas jako plac nr 20. Plac nr 20 do lat 50-tych ubiegłego wieku miał dostęp do drogi publicznej – przylegał frontem do ulicy (...). W latach 50-tych ubiegłego wieku Skarb Państwa zdecydował o wywłaszczeniu m.in. części nieruchomości stanowiącej plac nr 20. W tym celu dotychczasową działkę nr (...) podzielono ewidencyjnie na działki o nr (...), przy czym drugą z nich wywłaszczono. W decyzji wywłaszczeniowej nie wskazano dostępu do drogi publicznej. Działka o nr (...) utraciła dostęp do drogi publicznej. W wyniku dalszych inwestycji Skarbu Państwa ulica (...), w swoim pierwotnym przebiegu przestała istnieć, a w jej śladzie powstały budynki usługowe, biurowe i garażowe.

Jak ustalił dalej Sąd I instancji, dostęp nieruchomości władnącej do drogi publicznej może być zapewniony przez działki oznaczone ewidencyjnie numerami 44/34, 44/112, 48/1, 48/3, 185/4. Łączny obszar tak zaprojektowanej służebności wynosi 0,0233 ha. Wartość służebności gruntowej w projektowanym przebiegu wynosi: w zakresie przebiegu przez działki (...) – 10.400 złotych, w zakresie przebiegu przez działkę (...) – 2.200 złotych, w zakresie przebiegu przez działkę (...) – 2.700 złotych.

Orzekając o oddaleniu wniosku właścicieli nieruchomości obciążonych o przyznanie wynagrodzenia za ustanowienie służebności drogi koniecznej, Sąd Rejonowy podniósł, że bezsprzecznie Miastu Ł. i Skarbowi Państwa przysługuje prawo do żądania wynagrodzenia za obciążenie nieruchomości będących ich własnością służebnością drogi koniecznej. Podkreślił jednak, że z prawa tego, jak każdego inne uprawnienia, nie można czynić użytku sprzecznego z jego społeczno-gospodarczym przeznaczeniem oraz zasadami współżycia społecznego. Sąd I instancji doszedł do przekonania, że żądanie przez uczestników postępowania wynagrodzenia za ustanowienie służebności drogi koniecznej stanowi nadużycie prawa i nie zasługuje na ochronę. Wskazał, że nieruchomość została pozbawiona dostępu do drogi publicznej przez Skarb Państwa w drodze dokonanego wywłaszczenia. Wywłaszczając ówczesnych właścicieli nieruchomości (przodków wnioskodawczyni) Skarb Państwa nie zadbał o to, by zapewnić nieruchomości dostęp do drogi publicznej. Niewątpliwie działanie takie zasługuje na potępienie, stanowiąc sprzeniewierzenie obowiązkom dbania o „prawa obywateli” i „wykorzystywania wszelkich zasobów i możliwości terenu dla zaspokajania potrzeb ludności” (z perspektywy postanowień ówcześnie obowiązującej Konstytucji PRL z 1952 roku) czy obowiązkom poszanowania zasad sprawiedliwości społecznej i ochrony prawa własności (z perspektywy Konstytucji z 1997 roku). Prawo żądania przez Skarb Państwa (i Miasto Ł. jako sukcesora Skarbu Państwa po procesie komunalizacji) wynagrodzenia za ustanowienie służebności drogi koniecznej, w obliczu faktu uprzedniego pozbawienia nieruchomości władnącej dostępu do drogi publicznej w wyniku działań jego samego, nie zasługuje na ochronę prawną. Wykonywanie tego prawa kłóci się bowiem z zasadami współżycia społecznego, które w relacjach pomiędzy państwem, a obywatelem, nakazują temu pierwszemu wykonywania władzy państwowej z poszanowaniem praw każdej osoby – bez względu na to, pod rządami której z konstytucji owo działanie ma miejsce. Skoro zatem przed laty Skarb Państwa nie zadbał o to, by po wywłaszczeniu części nieruchomości zapewnić jej dostęp do drogi publicznej, to zaakceptowanie prawa do żądania wynagrodzenia, a tym samym czerpania korzyści z własnego niedozwolonego działania, jawi się jako nie do pogodzenia z poczuciem sprawiedliwości.

Apelacje od tego postanowienia złożyli uczestnicy postępowania: Miasto Ł. oraz Skarb Państwa reprezentowany przez Prezydenta Miasta Ł..

Skarb Państwa zarzucił skarżonemu postanowieniu obrazę przepisów postępowania – art. 233 § 1 k.p.c. poprzez dokonanie dowolnej a nie swobodnej oceny zebranego w sprawie materiału dowodowego, co doprowadziło Sąd I instancji do nieuprawnionego wniosku, iż w sprawie zachodzą szczególne okoliczności uzasadniające przyjęcie, że prawo żądania przez właścicieli działek, na których ustanowiono służebność drogi koniecznej wynagrodzenia stanowi nadużycie prawa podmiotowego i nie zasługuje na uwzględnienie, w sytuacji gdy w stanie faktycznym sprawy nie zaszły żadne szczególne okoliczności uzasadniające zastosowanie dobrodziejstwa z art. 5 k.c.. Zarzucił dalej naruszenie przepisu art. 520 § 1 w zw. z art. 100 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. poprzez niedokonanie stosunkowego rozdzielenia kosztów opinii biegłego w sytuacji gdy wniosek powinien być uwzględniony jedynie w części i to niespornej tj. zasadności ustanowienia drogi koniecznej. Zarzucił też obrazę prawa materialnego tj. art. 5 k.c. poprzez jego nieprawidłowe zastosowanie i błędne przyjęcie jakoby postępowanie uczestników – Skarbu Państwa i Miasta Ł. stanowiło nadużycie prawa uzasadniające zastosowanie klauzuli generalnej, która winna być interpretowana zawężająco . Zarzucił naruszenie przepisu art. 145 § 1 k.c. w zw. z art. 14 § 2 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami poprzez ustanowienie na nieruchomościach należących do Skarbu Państwa i jednostki samorządu terytorialnego nieodpłatnej służebności drogi koniecznej na rzecz innego podmiotu niż wymienione w przepisie art. 14 § 2 ustawy o gospodarce nieruchomościami. W konkluzji wniósł o zmianę zaskarżonego postanowienia poprzez ustalenie, iż ustanowienie służebności drogi koniecznej na nieruchomościach Skarbu Państwa i jednostki samorządu terytorialnego odbywa się za wynagrodzeniem wynikającym z niekwestionowanej opinii biegłej oraz o orzeczenie o kosztach postępowania przed Sądem I instancji według zasady stosunkowego ich rozdzielenia.

Zbliżoną do apelacji Skarbu Państwa, tak co do zarzutów, ich uzasadnienia i wniosków apelację złożyło Miasto Ł., z tą różnicą, że odnosząc się do kwestii zasądzonych kosztów postępowania nie zarzuciło naruszenia przepisu art. 100 k.p.c. , zaś jako wniosek ewentualny zgłosiło żądanie oddalenia wniosku o ustanowienie nieodpłatnie służebności drogi konicznej.

Sąd Okręgowy zważył,

co następuje :

Obie apelacje są bezzasadne. Nie do końca jest zrozumiały zarzut naruszenia przepisu art. 233 § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Przepis ten statuuje generalną zasadę postępowania cywilnego – zasadę swobodnej oceny dowodów. Zgodnie ze wskazanym przepisem Sąd ocenia wiarogodność i moc dowodów według własnego przekonania, na podstawie wszechstronnego rozważenia zebranego materiału. Przepis ten więc dotyczy zebranych w sprawie dowodów i ich oceny, które to dowody pozwalają na ustalenie stanu faktycznego w danej sprawie. Tak jednak jest w tej sprawie, że stan faktyczny nie był i nie jest pomiędzy uczestnikami sporny. Stan faktyczny ustalony został przez Sąd meriti przede wszystkim w oparciu o dowody z dokumentów, których prawdziwość i moc dowodowa nie była przez żadnego z uczestników kwestionowana. Nie mogło więc w takim stanie rzeczy dojść do naruszenia zasady swobodnej oceny dowodów. Zasada ta polega generalnie rzecz biorąc na obowiązku Sądu oceny dowodów w sposób swobodny, to znaczy niedowolny, oceny opartej na zasadach logicznego rozumowania i doświadczenia życiowego. Strona podnosząca zarzut naruszenia przepisu art. 233 § 1 k.p.c. winna wskazać, które z dowodów Sąd ocenił dowolnie i na czym dowolność ta ma polegać. Obie apelacje nawet nie pokusiły się o wskazania, choćby bez uzasadnienia takich dowodów. Nie pokusiły się – bo w realiach niniejszej sprawy było to po prostu niemożliwe. Naruszenie zasady określonej przepisem art. 233 § 1 k.p.c. nie może polegać na przyjęciu nieuprawnionego wniosku, iż w sprawie zachodzą szczególne okoliczności uzasadniające ustalenie, że prawo żądania przez właścicieli działek, na których ustanowiono służebność drogi koniecznej wynagrodzenia stanowi nadużycie prawa podmiotowego i nie zasługuje na uwzględnienie. Taki wniosek to nie jest element ustaleń faktycznych lecz wniosek co do prawa w oparciu o ustalenia faktyczne, które, co należy powtórzyć w tej sprawie leżały poza sporem. Nie jest też prawdą, co sugerują obie apelacje, że opinia biegłej z zakresu wyceny wynagrodzenia za ustanowienie służebności nie była kwestionowana przez wnioskodawczynię. Wystarczy analiza pisma przygotowawczego wnioskodawczyni z dnia 2 kwietnia 2023 r. Ale gdyby nawet kwestionowana nie była – to z takiego faktu nie wynika obowiązek po stronie Sądu zasądzenia wynagrodzenia, co jakby obie apelacje sugerują.

Zarzut naruszenia przepisu art. 520 § 2 k.p.c. postawiony przez Miasto Ł. mógłby być skuteczny jedynie w sytuacji przyjęcia, że wynagrodzenie za ustanowienie służebności było w tej sprawie należne. Natomiast postawiony przez Skarb Państwa zarzut naruszenia przepisu art. 100 k.p.c. jest w sposób oczywisty chybiony, jako że przepis ten w tej sprawie w ogóle nie ma zastosowania albowiem jest derogowany poprzez przepis art. 520 § 2 i § 3 k.p.c. a z przepisu art. 13 § 2 k.p.c. wynika zasadna, że przepisy prawa procesowego mają zastosowanie do postępowania nieprocesowego jedynie w sytuacji gdy kodeks postępowania cywilnego w części poświęconej postępowaniu nieprocesowemu danych kwestii nie reguluje inaczej aniżeli w procesie.

W sposób oczywisty nie może się ostać zarzut naruszenia przepisu art. 14 § 2 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz.U. z 2023 r., poz. 344 z późn. zm.). Przepis ten stanowi, że nieruchomości stanowiące własność Skarbu Państwa mogą być nieodpłatnie obciążane na rzecz jednostek samorządu terytorialnego ograniczonymi prawami rzeczowymi; nieruchomości stanowiące własność jednostek samorządu terytorialnego mogą być nieodpłatnie obciążane na rzecz Skarbu Państwa lub innych jednostek samorządu terytorialnego ograniczonymi prawami rzeczowymi. Rację mają skarżący, że wnioskodawczyni jako osoba fizyczna nie jest podmiotem, na rzecz którego nieruchomość może zostać obciążona nieodpłatnie. Tyle tylko, że wskazany przepis nie ma zastosowania w postępowaniu sądowym opartym o przepis art. 145 k.c.

Nie doszło wreszcie do naruszenia przepisu art. 145 § 1 k.c. i art. 5 k.c. Przepis art. 145 § 1 k.c. stanowi, że jeżeli nieruchomość nie ma odpowiedniego dostępu do drogi publicznej lub do należących do tej nieruchomości budynków gospodarskich, właściciel może żądać od właścicieli gruntów sąsiednich ustanowienia za wynagrodzeniem potrzebnej służebności drogowej (droga konieczna). Może – ale nie musi. Jeżeli natomiast w kwestii wynagrodzenia nie wypowie się – Sąd obowiązany jest wynagrodzenie zasądzić z urzędu. Przepis ten jednak nie wyklucza zastosowania zasady generalnej z art. 5 k.c. , zgodnie z którym nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego, takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony. Niewątpliwym jest, że właścicielowi nieruchomości obciążonej służy roszczenie o zasądzenie od właściciela nieruchomości władnącej wynagrodzenia. Jednakże roszczenie to, jak każde inne podlega ocenie z punktu widzenia zasad współżycia społecznego. Sąd I instancji wskazał, że potrzeba ustanowienia służebności drogi konicznej nastąpiła w tej sprawie jedynie na skutek działań Skarbu Państwa. Nieruchomość władnąca bowiem stanowiła kiedyś większą część i posiadała dostęp do drogi publicznej. Skarb Państwa dokonał wywłaszczenia części tej większej nieruchomości – pozostawiając dzisiejszą nieruchomość władnąca bez dostępu do drogi konicznej. (...) obciążone stanowią aktualnie własność Skarbu Państwa i Miasta Ł., które jest w swojej części następcą Skarbu Państwa, a to na zasadzie procesów komunalizacyjnych. Skoro więc to Państwo odebrało obywatelowi dostęp do drogi publicznej – nie może żądać od obywatela wynagrodzenia za drogę konieczną na gruncie Skarbu Państwa posadowioną. Inne rozstrzygnięcie byłoby w sposób rażący niesprawiedliwe. Piszą skarżący, że mają obowiązek dbania o interes publiczny wyrażający się między innymi w pozyskiwaniu środków finansowych . To prawda, ale interes publiczny jest realizowany także poprzez ochronę praw konkretnego obywatela, a nie można uznać za usprawiedliwione żądania wynagrodzenia za coś, czego samo Państwo obywatela pozbawiło.

W tym stanie rzeczy Sąd Okręgowy na podstawie art. 385 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. oddalił obie apelacje.