Portal Orzeczeń Sądu Okręgowego w Łodzi

UZASADNIENIE

Decyzją z dnia 23.11.2022 r Zakład Ubezpieczeń Społecznych I Oddział w Ł. przeliczył A. K. z urzędu wysokość emerytury od 1.03.2019 r. tj. od daty nabycia uprawnień do emerytury obniżając jej wysokość.

Podstawę obliczenia emerytury stanowi kwota składek na ubezpieczenie emerytalne oraz kapitału początkowego z uwzględnieniem waloryzacji składek i kapitału początkowego zaewidencjonowanych na koncie do końca miesiąca poprzedzającego miesiąc od którego przysługuje wypłata emerytury. Emerytura stanowi równowartość kwoty będącej wynikiem podzielenia podstawy obliczenia emerytury przez średnie dalsze trwanie życia , dla osób wieku równym wiekowi przejścia na emeryturę.

Organ wskazał, iż po korekcie składek na koncie, która nastąpiła z winy płatnika składek, kwota skorygowanej składki zaewidencjonowanej na koncie z uwzględnieniem waloryzacji wynosi 3493,06 zł

- kwota zwaloryzowanego kapitału początkowego wynosi 120927,80 zł,

- średnie dalsze trwanie życia wynosi 231,00 m-cy

- wyliczona kwota emerytury wynosi 538,62 zł po waloryzacji od 1.03.2022 -622,14 zł i od 1.12.2022 obliczona emerytura brutto wynosi 622,14 zł.

Organ wskazał, że w związku z brakiem wpłaty z tytułu układu ratalnego za okres od 02.2013 do 03.2017 orz od 12.2017 do 03.2021 zakład ponownie ustalił wysokość emerytury. Podniósł, iż nadpłacone kwoty emerytury za okres od 1.11.2019 do 31.05.2021 podlegają zwrotowi o czym ubezpieczona zostanie poinformowana w decyzji o nienależnie pobranym świadczeniu.

/ decyzja k. 147 akt ZUS/

Decyzją z dnia 30.11.2022 na podstawie art. 138 ustawy z dnia 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z FUS Zakład Ubezpieczeń Społecznych I Odział w Ł. stwierdził że A. K. pobrała nienależne świadczenia za okres 1.03.2019 do 30.11.2022 w kwocie 428,52 zł z tytułu emerytury.

Zakład zobowiązał ubezpieczoną do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń za okres 01.11.2019 do 31.05.2021 w kwocie należności głównej 176,40 zł oraz odsetki za okres 26.11.2019 -29.11.2022 w kwocie 30,85 - łącznie 207,25 zł Organ wskazał iż nienależnie pobrane świadczenia za okresy 1.03.2019 do 31.10.2019 w kwocie 71,76 oraz za okres od 1.06.2021 do 30.11.2022 w kwocie 180,36 nie podlegają dochodzeniu.

/ decyzja k. 151 akt ZUS/

Decyzją z dnia 13.12.2022 - uchylającą w całości decyzję z dnia 30.11.2022 r. na podstawie art. 138 ustawy z dnia 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z FUS Zakład Ubezpieczeń Społecznych I Odział w Ł. stwierdził, że A. K. pobrała nienależne świadczenia za okres 1.03.2019 do 30.11.2022 w kwocie 428,52 zł z tytułu emerytury.

Zakład zobowiązał ubezpieczoną do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń za okres 01.03.2019 do 31.05.2021 w kwocie należności głównej 248,16 zł oraz odsetki za okres 30.04.2019 -13.12.2022 w kwocie 49,76 zł- łącznie 297,92 zł Organ wskazał, iż nienależnie pobrane świadczenia za okres od 1.06.2021 do30.11.2022 w kwocie 180,36 zł nie podlegają dochodzeniu.

Organ wskazał, iż w związku z wydaną decyzją wydziału (...) i Składek o niepodleganiu ubezpieczeniom społecznym z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej zmieniła się wysokość składek emerytalno - rentowych na indywidualnym koncie ubezpieczonej. Organ podniósł, że jeżeli za zmianę składek odpowiedzialny jest płatnik składek jest on zobowiązany do zwrotu nadpłaconego świadczenia wraz z odsetkami.

/ decyzja k. 155 akt ZUS/

Odwołania o wszystkich powołanych decyzji wniosła A. K. domagając się ich zmiany. Wnioskodawczyni podniosła, że jej świadczenie uległo obniżeniu, a zgodnie z prawem nie powinno (wnosiła o przywrócenie terminu do opłacenia składek na ubezpieczenie chorobowe, ZUS wprowadził ją w błąd co do treści umowy o układ ratalny, w którym nie uwzględniono składki chorobowej) oraz, że opłaciła składki z tytułu układu ratalnego na kwotę 6.283 zł.

/ odwołanie k. 3 akt VIII U 120/23, k. 3 akt VIII U 121/23 , k. 3 akt VIII U 623/23/

W odpowiedziach na odwołania organ rentowy wniósł o ich oddalenie podtrzymując stanowisko zwarte w zaskarżonych decyzjach. Zakład przyznał, że na wniosek ubezpieczonej zawierano układy ratalne na zaległości z tytułu opłaconych składek z działalności gospodarczej, jednak należności objęte układami ratalnymi oraz składki bieżące były regulowane niezgodnie z harmonogramem wpłat. Organ podkreślił, że zarówno obniżenie emerytury jak i zobowiązanie do zwrotu nienależnie pobranego świadczenia jest spowodowane uprawomocnieniem się trzech decyzji o niepodleganiu ubezpieczeniom społecznym z tytułu prowadzonej pozarolniczej działalności gospodarczej. W związku z powyższym zmieniła się wysokość składki na indywidualnym koncie wnioskodawczyni. Podkreślono, że w przypadku gdy za zmianę składek odpowiedzialny jest płatnik składek (w tym przypadku wnioskodawczyni opłacała składkę sama za siebie), zobowiązany jest on do zwrotu nadpłaconego świadczenia wraz z odsetkami. Organ podniósł, że skoro wnioskodawczyni uważa, że posiada nadpłacone składki za okres, za który została wyłączona z ubezpieczeń społecznych związanych z prowadzoną działalnością, ma możliwość wystąpienia z formalnym wnioskiem o ich zwrot w odniesieniu do czego zostanie wydana stosowna decyzja.

/ odpowiedź na odwołanie k. 4 akt VIII U 120/23, k. 4 akt VIII U 121/23 , k. 5-6 akt VIII U 623/23/

Postanowieniami z dnia 13.02.2023 i 26.04.2023 r. sprawy z trzech ww. odwołań połączono do wspólnego rozpoznania i rozstrzygnięcia

/postanowienia k. 6 akt VIII U 121/23 , k. 8 akt VIII U 623/23/

Pismem z dnia 10.08.2023 r. ustanowiony w toku procesu pełnomocnik z urzędu wnioskodawczyni poparł odwołanie i jednocześnie wniósł o zwolnienie go z obowiązku dalszego zastępowania strony i wyznaczenie dla strony innego pełnomocnika z urzędu bowiem A. K. oświadczyła iż nie życzy sobie jego dalszego udziału w postępowaniu. WW. wniósł nadto o przyznanie mu kosztów pomocy prawnej udzielonej z urzędu oświadczając że nie zostały one uiszczone ani w całości ani w części.

/ pismo k. 47/

Postanowieniem z dnia 13.2023 r. Sad zwolnił dotychczasowego pełnomocnika z urzędu wnioskodawczyni od udziału w procesie i orzekł o kosztach pomocy prawnej udzielonej z urzędu.

/ postanowienie k. 51/

Na rozprawie w dniu 7.03.2024 r. ustanowiony w toku procesu kolejny pełnomocnik z urzędu wnioskodawczyni poparł odwołanie i wniósł o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego z zakresu rachunkowości i księgowości celem prawidłowego wyliczenia kapitału początkowego i świadczenia emerytalnego podnosząc , że świadczenie zostało obliczone w niewłaściwej wysokości i nie uwzględniono układu ratalnego. Pełnomocnik ZUS wniósł o oddalanie odwołań, pozostawiając zgłoszony wniosek dowodowy do uznania sądu.

/ stanowisko procesowe stron protokół z rozprawy z dnia 7.03.2024 00:01:27-00:05:29/

Na rozprawie w dniu 26.08.2025 r. bezpośrednio poprzedzającej wydanie wyroku pełnomocnik wnioskodawczyni poparł odwołania i wniósł o zasądzenie kosztów pomocy prawnej udzielonej z urzędu oświadczając, że koszty te nie zostały pokryte ani w całości ani w części. Wnioskodawczyni poparła odwołania. Pełnomocnik ZUS wniósł o oddalenie odwołań

/ bezsporne/

Sąd Okręgowy w Łodzi ustalił następujący stan faktyczny:

Wnioskodawczyni A. K. ur. (...) ma ustalone prawo do emerytury na mocy prawomocnej decyzji z dnia 23.04.2019 r. od 1.03.2019 tj. od miesiąca w którym zgłoszono wniosek.

Podstawę obliczenia emerytury stanowiła kwota składek na ubezpieczenie emerytalne oraz kapitału początkowego z uwzględnieniem waloryzacji składek i kapitału początkowego zaewidencjonowanych na koncie do końca miesiąca poprzedzającego miesiąc, od którego przysługuje wypłata emerytury. Emerytura stanowi równowartość kwoty będącej wynikiem podzielenia podstawy obliczenia emerytury przez średnie dalsze trwanie życia , dla osób wieku równym wiekowi przejścia na emeryturę.

- kwota składek zaewidencjonowanych na koncie z uwzględnieniem waloryzacji wyniosła 5564,38 zł

- kwota zwaloryzowanego kapitału początkowego wyniosła 90 971,73zł,

- średnie dalsze trwanie życia wynosi 231,00 m-cy

- wyliczona kwota emerytury wyniosła 417,91 zł

/decyzja k. 39 akt ZUS/

Następnie przeliczano wysokość świadczenia wnioskodawczyni z uwagi na zmianę wartości kapitału początkowego - uwzględnienie nowych dokumentów mających wpływ na jego wysokość :

- decyzja z dnia 10.05.2019 przeliczenie od 1.03.2019 - kwota 531,33 zł

-decyzja z dnia 26.09.2019 przeliczenie od 1.03.2029 -kwota 547,59 zł

/ wskazane decyzje k. 59 i k. 85 akt ZUS/

Wcześniej, na wniosek A. K. zawierano układy ratalne na zaległości z tytułu opłacanych składek z działalności gospodarczej:

- dwukrotnie w dniu 07.03.2018r., umowa nr (...) za miesiące 02/2013 do (...) oraz umowa nr (...) za miesiąc 12/2017 odroczenie terminu płatności do 03.04.2018

- w dniu 19.03.2018 r. umowa nr (...) - za miesiąc 01/2018 - odroczenie terminu płatności do 1.06.2018

- dwukrotnie w dniu 11.04.2018r. umowa nr (...) za miesiąc 02/2018 odroczenie terminu płatności do 3.09.2018 , nr (...) - postanowienie o rozłożeniu na raty kosztów egzekucyjnych

- w dniu 11.06.2018r. umowa nr (...) za miesiąc 03/2018 - odroczenie terminu płatności do 01.10.2018 .

Należności objęte układami ratalnymi oraz składki bieżące były regulowane niezgodnie z harmonogramem wpłat- w związku z powyższym wskazane umowy zostały rozwiązane.

Z wnioskodawczynią nie były zawierane inne umowy o rozłożenie na raty należności z tytułu składek.

mail karta 143 odwrót akt ZUS, pismo ZUS k. 87-88 , zeznania wnioskodawczyni protokół z rozprawy z dnia 26.08.2025 r. 00:07:33-00:13:26

Wobec wnioskodawczyni wydano 3 decyzje dotyczące podlegania ubezpieczeniom społecznym i dobrowolnemu ubezpieczeniu chorobowemu z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej:

- decyzję nr (...) z 27.06.2018r., którą stwierdzono, że wnioskodawczyni w okresie od 01.02.2013r. do 31.03.2017r. i od 01.12.2017r. nie podlega dobrowolnemu ubezpieczeniu chorobowemu jako osoba prowadząca pozarolniczą działalność gospodarczą - odwołanie od tej decyzji zostało prawomocnie oddalone wyrokiem Sądu Okręgowego z dnia 30.01.2020r. - sygn. akt VIII U 1765/2018, wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 10.02.2021r.III AUa 882/20.

- decyzję nr (...) z 15.11.2018r., którą stwierdzono, że wnioskodawczyni nie podlega ubezpieczeniom społecznym w okresie od 01.12.2017r. do 03.2021r. - odwołanie od tej decyzji zostało prawomocnie odrzucone wyrokiem Sądu Okręgowego z dnia 30.01.2020r. - sygn. akt VIII U 1765/2018, wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 10.02.2021r. III AUa 882/20.

- decyzję nr (...) z dnia 09.01.2019r., którą stwierdzono, że wnioskodawczyni nie podlega ubezpieczeniom społecznym w okresie od 01.02.2013r. do 03.2017r. - wnioskodawczyni nie wniosła odwołania od tej decyzji do Sądu, decyzja jest prawomocna - uznana za doręczoną w dniu 01.02.2019r. (awizowana).

bezsporne, decyzje z w aktach ZUS k. 159- 163 dokumentacja w załączonych aktach sprawy VIII U 1765/2018, III AUa 882/20

W związku z powyższymi prawomocnymi decyzjami w przedmiocie wyłączenia wnioskodawczyni z ubezpieczeń zmieniła się wartość składek zgromadzonych na indywidualnym koncie wnioskodawczyni z uwzględnieniem waloryzacji z kwoty 5.564,38 zł do kwoty 3.493,06zł - składki zostały odjęte z konta z uwagi, że w tym okresie wnioskodawczyni nie podlegała ubezpieczeniom społecznym z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej. W dniu 29.04.2021 wydział (...) uzupełnił dokumenty zgłoszeniowe i rozliczeniowe wyzerowując składki na ubezpieczenia społeczne za okres od 02/2013 do 03/2017 oraz od 12/2017 do 03/2021.

bezsporne mail karta 143 odwrót akt ZUS, pismo z 14.01.2019 k. 202

Organ rentowy po 1.01.2018 weryfikował i rozliczał konto płatnika z urzędu kierując do płatnika pisma w dniu 31.08.2018, w dniu 25.02.2019 r. w dniu 4.01.2020 - informacja o wysokości zadłużenia, z 18.05.2021 zawiadomienie o kwocie nienależnie opłaconych składek.

bezsporne pismo ZUS k. 87-88 , pisma k. 91-93

Organ rentowy decyzją z 27.04.2023 nr (...) odmówił wszczęcia postępowania na podstawie art. 61a kpa w sprawie wniosku o wyrażenie zgody na opłacenie po terminie składek na dobrowolne ubezpieczenie chorobowe z działalności wnioskodawczyni za okres (...) oraz 01-02/2018 w zakresie wykonania pkt 3 wyroku Sądu Okręgowego w Łodzi sygn. akt VIII U 1765/18

bezsporne pismo ZUS k. 87-88 ,decyzja k. 89 zeznania wnioskodawczyni protokół z rozprawy z dnia 26.08.2025 r. 00:07:33-00:13:26

Wojewódzki Sąd Administracyjny w Ł., postanowieniem z 7.09.2023 sygn. akt III Sab Łd 163/23 odrzucił skargę A. K. na bezczynność organu w przedmiocie nierozpoznania wniosku o przywrócenie terminu do opłacenia składek na dobrowolne ubezpieczenie chorobowe z działalności.

bezsporne pismo ZUS k. 87-88 zeznania wnioskodawczyni protokół z rozprawy z dnia 26.08.2025 r. 00:07:33-00:13:26

Powyższy stan faktyczny został odtworzony na podstawie powołanych dokumentów, których autentyczności nie kwestionowała żadna ze stron, a nadto w oparciu o zeznania wnioskodawczyni. Przy tym zaznaczyć należy, iż spór dotyczył nie okoliczności faktycznych, lecz kwestii prawnych tj. rozstrzygnięcia, czy świadczenie należne wnioskodawczyni wyliczono prawidłowo i czy wnioskodawczyni zobligowana jest do zwrotu świadczeń nienależnie pobranych.

Czyniąc ustalenia Sąd na podstawie art. 235 ² § 1 pkt 3 i 5 kpc pominął wniosek zgłoszony przez stronę odwołującą o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego z zakresu rachunkowości i księgowości celem prawidłowego wyliczenia kapitału początkowego i świadczenia emerytalnego. Strona powodowa utrzymywała, że świadczenie określone zaskarżoną decyzją zostało obliczone w niewłaściwej wysokości i nie uwzględniono układu ratalnego. Niemniej jednak strona powodowa nie podniosła żadnych konkretnych zastrzeżeń co do sposobu wyliczenia świadczenia utrzymując jedynie enigmatycznie, iż w świetle tych okoliczności wysokość wyliczonego świadczenia jest nieprawidłowa. W ocenie Sądu brak wskazania na konkretne uchybienia - błędy w zakresie sposobu wyliczenia świadczenia czynił wskazany wniosek niedopuszczalnym. Przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego tylko i wyłącznie celem wykrycia potencjalnych błędów - nie zaś sprawdzenia konkretnych uchybień w przedmiocie wyliczenia świadczenia, ocenić należy jako nieprzydatny dla wykazania danego faktu i zmierzający do przewlekania postępowania. Rolą biegłego nie jest poszukiwanie względnych nieprawidłowości lecz sprawdzenie prawidłowości wyliczeń świadczenia z uwzględnieniem ewentualnych uchybień, które powołała strona. Nie należy też pomijać, iż to do Sądu nie zaś biegłego należy ocena prawna prawidłowości uwzględnienia lub pominięcia składek za poszczególne okresy ubezpieczenia przy wyliczeniu świadczenia - w przedmiotowej zaś sprawie kwestia niepodlegania przez wnioskodawczynię ubezpieczeniom społecznym za okresy, w których składki pominięto - została już prawomocnie przesądzona w innych zakończonych postępowaniach. Także realizacja czy brak realizacji układu ratalnego nie wpływał na poprawność wyliczenia świadczenia, gdyż w tym zakresie kluczowe znaczenie miała kwestia podlegania ubezpieczeniom społecznym.

Sąd Okręgowy w Łodzi zważył co następuje:

Postępowanie w sprawie w zakresie zaskarżonej decyzji z dnia 30.11.2022 r. uchylonej również zaskarżoną decyzją organu rentowego z dnia 13.12.2022 r. podlegało umorzeniu. W pozostałym zakresie jedynie odwołanie od decyzji z 13.12.2022 r. w przedmiocie żądania zwrotu nienależnego świadczenia za okres od 1.03.2019 do 31.05.2021 r. należy uznać za uzasadnione.

Zgodnie z art. 355 kpc Sąd umorzy postępowanie, jeżeli powód ze skutkiem prawnym cofnął pozew, strony zawarły ugodę lub została zatwierdzona ugoda zawarta przed mediatorem albo z innych przyczyn wydanie wyroku stało się zbędne lub niedopuszczalne.

W rozpoznawanej sprawie organ rentowy, co bezsporne wydając zaskarżoną decyzję z dnia 13.12.2022 r. jednocześnie uchylił w całości zaskarżoną decyzję z dnia 30.11.2022 roku.

Mając powyższe na uwadze Sąd Okręgowy w Łodzi, na podstawie art. 355 k.p.c, postępowanie w sprawie w tym zakresie umorzył.

Co do meritum, zgodnie z art. 114 ust. 1 pkt 1 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 1631) w sprawie zakończonej prawomocną decyzją organ rentowy, na wniosek osoby zainteresowanej lub z urzędu, uchyla lub zmienia decyzję i ponownie ustala prawo do świadczeń lub ich wysokość, jeżeli po uprawomocnieniu się decyzji zostaną przedłożone nowe dowody lub ujawniono nowe okoliczności istniejące przed wydaniem tej decyzji, które mają wpływ na prawo do świadczeń lub ich wysokość.

Na podstawie; art. 24 w zw. z art. 25 ust. 1 i 26 ust. 1 powołanej ustawy ubezpieczonym urodzonym po dniu 31 grudnia 1948r. przysługuje emerytura po osiągnięciu wieku emerytalnego wynoszącego co najmniej 60 lat dla kobiet i co najmniej 65 lat dla mężczyzn. Podstawę obliczenia emerytury, o której mowa w art. 24, stanowi kwota składek na ubezpieczenie emerytalne, z uwzględnieniem waloryzacji składek zaewidencjonowanych na koncie ubezpieczonego do końca miesiąca poprzedzającego miesiąc, od którego przysługuje wypłata emerytury, zwaloryzowanego kapitału początkowego określonego w art. 173-175 oraz kwot środków zewidencjonowanych na subkoncie. Emerytura stanowi równowartość kwoty będącej wynikiem podzielenia podstawy obliczenia ustalonej w sposób określony w art. 25 przez średnie dalsze trwanie życia dla osób w wieku równym wiekowi przejścia na emeryturę danego ubezpieczonego, z uwzględnieniem ust. 5 i art. 183.

W myśl art. 138 ust. 1 ustawy emerytalnej osoba, która nienależnie pobrała świadczenia, jest obowiązana do ich zwrotu.

2. Za nienależnie pobrane świadczenia w rozumieniu ust. 1 uważa się:

1) świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenia była pouczona o braku prawa do ich pobierania;

2) świadczenia przyznane lub wypłacone na podstawie fałszywych zeznań lub dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzenia w błąd przez osobę pobierającą świadczenia.

3) Za nienależnie pobrane świadczenia w rozumieniu ust. 1 uważa się również świadczenia wypłacone z przyczyn niezależnych od organu rentowego osobie innej niż wskazana w decyzji tego organu.

Zgodnie z treścią ust. 4 art. 138 ustawy emerytalnej, nie można żądać zwrotu kwot nienależnie pobranych świadczeń za okres dłuższy niż 12 miesięcy, jeżeli osoba pobierająca świadczenia zawiadomiła organ rentowy o zajściu okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części, a mimo to świadczenia były jej nadal wypłacane, w pozostałych zaś wypadkach - za okres dłuższy niż 3 lata, z zastrzeżeniem ust. 5.

Nienależnie pobrane świadczenie w rozumieniu art. 138 ust. 2 pkt 1 i 2 ustawy emerytalnej to świadczenie, które zostało wypłacone mimo zaistnienia leżących po stronie ubezpieczonego okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty w całości lub w części albo wskutek sfałszowania dokumentów lub innych środków dowodów lub innego świadomego wprowadzenia organu rentowego w błąd. /Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 marca 2022 r. III USKP 117/21 OSNP 2023/3/33/

Wskazać należy, że w orzecznictwie Sądu Najwyższego wyrażono ugruntowany obecnie pogląd, że nienależnie pobrane świadczenie w rozumieniu art. 138 ust. 2 pkt 1 i 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, to świadczenie wypłacane mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczenia na skutek okoliczności leżących po stronie ubezpieczonego. Tym samym nie można przyjąć, aby doszło do nienależnego pobrania świadczenia, jeżeli jego wypłata (mimo zaistnienia wskazanych okoliczności) nastąpiła z przyczyn niezależnych od ubezpieczonego. Mogą to być zarówno przyczyny leżące po stronie organu rentowego (błąd) lub niezależne od tego organu. W prawie ubezpieczeń społecznych „świadczenie nienależnie pobrane” to zatem nie tylko „świadczenie nienależne” (obiektywnie, np. wypłacane bez podstawy prawnej) ale także „nienależnie pobrane” a więc pobrane przez osobę, której przypisać można określone cechy dotyczące stanu świadomości (woli) lub określone działania (zaniechania). Przyjmuje się, że obowiązek zwrotu obciąża tylko tego, kto przyjął świadczenie w złej wierze, wiedząc, że mu się nie należy. Dotyczy to zarówno osoby, która została pouczona o okolicznościach w jakich nie powinna pobierać świadczeń, jak też tej osoby, która uzyskała świadczenia na podstawie przedstawionych nieprawdziwych dokumentów lub zeznań albo w wypadkach innego świadomego wprowadzenia w błąd organu rentowego. /III AUa 416/19 - wyrok SA Lublin z dnia 23-01-2020, postanowienie SN z dnia 15.04.2025 . (...) 173/24/

Każde świadczenie nienależnie pobrane jest nienależne, jednakże niekoniecznie musi być odwrotnie. Świadczenie zawyżone lub wypłacane wskutek błędu organu rentowego jest nienależne, ale w przypadku braku zajścia przesłanek określonych w art. 138 ust. 2 pkt 1-2 u.e.r.f.u.s, nie będzie stanowić świadczenia nienależnie pobranego. - Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 9 września 2014 r. III AUa 10/14 LEX nr 1630743, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 9 stycznia 2013 r. III AUa 786/12, LEX nr 1267361

Sąd Najwyższy podkreślił, że na podstawie art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach można żądać zwrotu świadczenia, jeżeli osoba pobierająca była pouczona o braku prawa do ich pobierania. Pouczenie musi być należyte, czyli wyczerpujące i wyraźnie wskazujące okoliczności w jakich dochodzi do nienależnego pobrania świadczenia, dokonane w taki sposób, aby było zrozumiałe dla osoby, do której było skierowane. Pouczenie nie może być abstrakcyjne, obciążone brakiem konkretności (por. wyrok Sądu Najwyższego z 17 listopada 1998 roku w sprawie o sygn. akt II URN 46/95, OSNP 1996/12/174, lex numer 23750 i z dnia 17 lutego 2005 roku w sprawie o sygn. akt II UK 440/03, OSNP 2005/18/291, lex numer 155203). Warunkiem uznania świadczenia za nienależnie pobrane jest pouczenie o okolicznościach, których wystąpienie w czasie pobierania świadczenia powoduje jego utratę (w całości lub w części). Pouczenie o takich okolicznościach nie może odnosić się indywidualnie do pobierającego świadczenie, gdyż nie da się przewidzieć, które z różnorodnych okoliczności wystąpią u konkretnego świadczeniobiorcy. W tym sensie wystarczające jest przytoczenie przepisów określających te okoliczności. Jednakże pouczenie musi być na tyle zrozumiałe, aby pobierający świadczenie mógł je odnieść do własnej sytuacji. Ponieważ pouczenie dotyczy zmian w stanie faktycznym i prawnym w stosunku do stanu istniejącego w dacie przyznania świadczenia, pobierający świadczenie musi mieć możność skonfrontowania zmian, jakie zaszły w jego przypadku, z treścią pouczenia (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 czerwca 2008 roku w sprawie o sygn. akt I UK 394/07, lex numer 494135). Jeśli organ rentowy zaniechał pouczenia osoby pobierającej świadczenie o okolicznościach powodujących ustanie prawa do świadczenia, to nienależne świadczenie traci przymiot świadczenia nienależnie pobranego i tym samym powoduje zwolnienie osoby bezpodstawnie pobierającej świadczenia z obowiązku ich zwrotu. Obowiązek taki, na podstawie art. 138 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, istnieje bowiem tylko w stosunku do osób, które nienależnie pobrały świadczenia, a nie wobec osób, które pobrały nienależne świadczenia. /III AUa 525/19 - wyrok SA Lublin z dnia 30-10-2019/

Natomiast wypełnienie dyspozycji art. 138 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.) nie jest w żaden sposób uzależnione od jakiegokolwiek pouczenia ubezpieczonego, lecz jedynie od świadomego wprowadzenia przez ubezpieczonego organu rentowego w błąd, co do okoliczności mających znaczenie dla przyznania owego świadczenia. /Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach - III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 6 września 2012 r., III AUa 1561/12/

Przyjmuje się, że świadomym wprowadzeniem w błąd jest umyślne działanie świadczeniobiorcy, które ma postać zamiaru bezpośredniego lub zamiaru ewentualnego. Błąd stanowi następstwo świadomego działania pobierającego świadczenie, determinowanego wolą wywołania przekonania po stronie organu, że zostały spełnione warunki nabycia prawa do świadczenia lub świadczenia o określonej wysokości. Błąd ten wiąże się zawsze z pierwotną wadliwością rozstrzygnięć organu rentowego lub odwoławczego, z etapem ustalania prawa do świadczeń, a jego istotną cechą konstrukcyjną, odróżniającą od innych uchybień, jest istnienie fałszywego wyobrażenia organu o stanie uprawnień ubezpieczonego, wywołanego na skutek świadomego zachowania osoby pobierającej świadczenie.

Jeżeli w trakcie pobierania świadczenia jest ono „należne”, a okoliczności wyłączające prawo do niego, w konsekwencji również wiedza o tym świadczeniobiorcy, wystąpiły post factum, nie ma podstaw do uznania, że należności wypłacone podlegają zwrotowi. Ocena, czy świadczenie zostało nienależnie pobrane, powinna zostać więc dokonana w odniesieniu do chwili wypłaty tego świadczenia, a nie z perspektywy okoliczności, które wystąpiły po zakończeniu jego wypłacania przez organ rentowy. / powoływane już postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 15 kwietnia 2025 r., (...) 173/24/

Przepis art. 138 ust. 2 pkt 2 u.e.r.f.u.s. jednoznacznie wskazuje, że sytuacja w nim opisana musi mieć charakter umyślnego działania. /Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 13 lutego 2020 r. III AUa 605/19 LEX nr 3158132/

Jeżeli organ rentowy przyznał prawo do świadczenia wskutek błędu nie wywołanego zachowaniem ubezpieczonego określonym w art. 138 ust. 2 pkt 2 ustawy z 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych brak jest podstaw do przyjęcia, że świadczenie zostało nienależnie pobrane w rozumieniu art. 138 tej ustawy. /Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 20 grudnia 2007 r., III AUa 2520/06/

Przekładając powyższe rozważania na grunt niniejszej sprawy wskazać należy, że niewątpliwie - co wynika z treści dostępnych dokumentów, organ rentowy w dniu 23.04.2019 wydał prawomocną decyzję o przyznaniu emerytury dla wnioskodawczyni od 1.03.2019 r. Do obliczenia świadczenia przyjęto wówczas kwotę 5 564,38 zł składek zewidencjonowanych na koncie z uwzględnieniem ich waloryzacji. Przy tym, co także jest bezsporne, już decyzją z dnia 27.06.2018r. stwierdzono, że wnioskodawczyni w okresie od 01.02.2013r. do 31.03.2017r. i od 01.12.2017r. nie podlega dobrowolnemu ubezpieczeniu chorobowemu jako osoba prowadząca pozarolniczą działalność gospodarczą, a kolejnymi decyzjami z dnia 15.11.2018r. i 09.01.2019r, stwierdzono, że wnioskodawczyni nie podlega ubezpieczeniom społecznym odpowiednio w okresie od 01.12.2017r. do 03.2021r. oraz od 01.02.2013r. do 03.2017r. Jednocześnie wnioskodawczyni odwołała się od 2 pierwszych z tych decyzji a trzecia uznana za doręczoną w dniu 01.02.2019r. stała się prawomocna jeszcze przed wydaniem decyzji w przedmiocie prawa do emerytury.

Konsekwencją wydania tych decyzji (dwie pierwsze po prawomocnie zakończonych postępowaniach sądowych w sprawach VIIIU 1765/2018 - wyrok z dnia 30.01.2020r., III AUa 882/20 - wyrok z dnia 10.02.2021r - również zostały uznane za prawidłowe) - jest to, że wnioskodawczyni nie podlegała ubezpieczeniom społecznym w spornych okresach, a co za tym idzie składki należne za te okresy (wpłacane przez wnioskodawczynię na bieżąco, czy w ramach zawartych umów ratalnych) nie mogły posłużyć do wyliczenia należnego jej świadczenia emerytalnego wypłacanego od 1.03.2019 r.

Zgodnie z treścią art. 365 § 1 kpc, prawomocne orzeczenie wiąże nie tylko strony i sąd, który je wydał, lecz również inne sądy oraz inne organy państwowe i organy administracji publicznej, a w wypadkach w ustawie przewidzianych także inne osoby. Skutkiem zasady mocy wiążącej prawomocnego wyroku jest to, że przesądzenie we wcześniejszym wyroku kwestii o charakterze prejudycjalnym oznacza, że w procesie późniejszym ta kwestia nie może być już w ogóle badana. Zachodzi tu zatem ograniczenie dowodzenia faktów objętych prejudycjalnym orzeczeniem (wyrok SN z dnia 12 lipca 2002 r., V CKN 1110/00, Lex nr 74492). Związanie orzeczeniem oznacza niedopuszczalność nie tylko dokonywania ustaleń sprzecznych z nim, ale nawet przeprowadzania postępowania dowodowego w tym zakresie (wyrok SN z dnia 12 maja 2011 roku, I PK 193/10, Lex nr 852766). Moc wiążąca orzeczenia określona w art. 365 § 1 k.p.c. oznacza zatem, że dana kwestia prawna, która była przedmiotem rozstrzygnięcia w innej sprawie, a która ma znaczenie prejudycjalne w sprawie rozpoznawanej, kształtuje się tak jak to przyjęto we wcześniejszym prawomocnym orzeczeniu. Przesądzenie tej kwestii oznacza, że w późniejszym postępowaniu nie może być ona już ponownie badana, a zatem zachodzi konieczność ograniczenia dowodzenia faktów objętych prejudycjalnym orzeczeniem. Tym samym co do podlegania przez wnioskodawczynię ubezpieczeniom społecznym w spornych okresach, ocenionych w prawomocnie zakończonych już w innych postępowaniach na gruncie rozpoznawanej sprawy nie można było wywieść wniosków odmiennych.

Zatem bezwzględnie uznać należy, że skoro wnioskodawczyni nie podlegała ubezpieczeniom społecznym we wskazanych okresach emerytura wypłacana jej - z uwzględnieniem składek zaewidencjonowanych na jej koncie za te okresy była świadczeniem nienależnym - zawyżonym. Z tych też względów ponowne przeliczenie świadczenia wnioskodawczyni z urzędu zaskarżoną decyzją z dnia 23.11.2022 z uwzględnieniem tych nowych okoliczności wpływających na wysokość świadczenia - art. 114 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, a których nie uwzględniono w decyzji z dnia 23.04.2019 uznać należy za prawidłowe. Wnioskodawczyni w procesie nie przedstawiła żadnych argumentów podważających prawidłowość tak dokonanego wyliczenia z pominięciem składek za okresy, w których nie podlegała ubezpieczeniom, a sama okoliczność, iż miała zawarte układy ratalne które po części realizowała pozostaje bez wpływu na ustalenie kwestii podlegania ubezpieczeniom społecznym. Żaden z tych układów nie został przez ubezpieczoną do końca zrealizowany, co doprowadziło do ich zerwania.

Ewidentnie zatem wnioskodawczyni należało się świadczenie niższe niż pierwotnie przyznane decyzją z 23.04.2019, a więc weryfikacja tego stanu rzeczy zaskarżoną decyzją z dnia 23.11.2022 r. i zmniejszenie świadczenia nie może być kwestionowane. Decyzja z dnia 23.11.2022 r odpowiada zatem prawu.

Powyższe nie oznacza jednak, iż świadczenie to było świadczeniem nienależnie pobranym. Organ rentowy wywodzi, że wnioskodawczyni jako płatnik odpowiedzialny za opłacenie składek sama za siebie odpowiada za uiszczenie składek bez tytułu prawnego, a więc zobowiązana jest do zwrotu nadpłaconego świadczenia wraz z odsetkami. Niemniej jednak organ rentowy całkowicie pomija, iż decyzja wyłączająca wnioskodawczynię z ubezpieczeń społecznych z dnia 09.01.2019 r. uprawomocniła się jeszcze przed wydaniem decyzji przyznającej jej prawo do emerytury (od 1.03.2019) z dnia 23.04.2019 r. W konsekwencji uznać należy, iż podejmując wypłatę świadczenia - mimo braku uprawomocnienia się kolejnych decyzji z dnia 27.06.2018r., 15.11.2018r. - ZUS winien wiedzieć, że przy wyliczeniu należy pominąć składki za zakwestionowane okresy. Z niewiadomych względów tego jednak nie uczyniono. W tym stanie rzeczy nie można dojść do przekonania, że wnioskodawczyni odpowiada za nieprawidłowe pierwotne wyliczenie świadczenia w zawyżonej wysokości. Organ rentowy wyliczając świadczenie wnioskodawczyni wiedział o nieprawidłowościach - wydał decyzje z dnia 27.06.2018r., 15.11.2018r i prawomocną już decyzję z dnia 09.01.2019 r. a mimo to błędnie obliczył świadczenie. Tym samym to organ odpowiada za ten stan rzeczy. Nie można dojść do przekonania, że w okolicznościach sprawy emeryturę wypłacono wnioskodawczyni w zawyżonej wysokości jednoznacznie wskutek jej umyślnego działania. W tym przypadku to organ rentowy przyznał prawo do świadczenia w zawyżonej wysokości wskutek błędu nie wywołanego zachowaniem ubezpieczonej. Nie można zatem uznać, iż wypłacona wnioskodawczyni emerytura - choć zawyżona, była świadczeniem nienależnie pobranym w rozumieniu art. 138 ust. 2 pkt 2 ustawy o emeryturach i rentach

Mając powyższe na uwadze Sąd Okręgowy, na podstawie art. 477 ¹⁴ § 2 k.p.c., zmienił zaskarżoną decyzję z dnia 13.12.2022 r. w ten sposób, że zwolnił A. K. z obowiązku zwrotu nienależnego świadczenia za okres od 1.03.2019 do 31.2021 w kwocie 248,16 zł oraz odsetek za okres od 30.04.2019 do 13.12.2022 w kwocie 49,76 zł natomiast odwołanie od decyzji z dnia 23.11.2022 r., zgodnie z art. 477 ¹⁴ § 1 k.p.c., jako bezzasadne oddalił.

O zwrocie kosztów pomocy prawnej udzielonej wnioskodawczyni z urzędu orzeczono na podstawie § 15 ust. 2 i § 8 pkt 1 w zw. z § 4 ust. 3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 14.05.2024 r. w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa albo jednostki samorządu terytorialnego kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 763) uwzględniając zwrot stawki podatku VAT oraz fakt, iż w procesie rozpoznano odwołania od dwóch decyzji .