Portal Orzeczeń Sądu Okręgowego w Łodzi

UZASADNIENIE

Decyzją z dnia 20 listopada 2024 r. (...) Zakład Ubezpieczeń Społecznych stwierdził, że J. P. pobrał nienależnie świadczenia za okres od 1 lipca 2023 r. do 30 września 2023 r. oraz od 1 listopada 2023 r. do 29 lutego 2024 r. w kwocie 31.999,29 zł wraz z odsetkami w kwocie 2563,51 zł z tytułu: emerytury, dodatku pielęgnacyjnego i kolejnego dodatkowego świadczenia pieniężnego przysługujących Z. P..

Jednocześnie organ rentowy zobowiązał wnioskodawcę do zwrot nienależnie pobranych świadczeń za okres od 1 lipca 2023 r. do 30 września 2023 r. oraz od 1 listopada 2023 r. do 29 lutego 2024 r. w kwocie 31999,29 zł oraz odsetek ustawowych za opóźnienie, naliczonych za okres od pierwszego dnia miesiąca następującego po dniu wypłaty świadczenia (tj. od dnia 22 lutego 2024) do dnia zwrotu 2563,51 zł.

W uzasadnieniu wskazano, że 12 lutego 2024 r. ubezpieczony złożył w I Oddziale ZUS w Ł. wniosek o przekazywanie należnych świadczeń dotyczących Z. P.. Do wniosku przedłożył postanowienie Sądu Rejonowego dla Łodzi-Śródmieścia w Łodzi, VIII Wydział Rodzinny i Nieletnich z 25 października 2023 r. VIII RNs 384/23 ustanawiające go kuratorem Z. P. na czas jej pobytu w Szpitalu (...). Po przeprowadzeniu postępowania wyjaśniającym ustalono, że Z. P. przebywała w Szpitalu (...) w Ł. w okresach od 19 czerwca 2023 r. do 26 sierpnia 2023 r. od 1 września 2023 r. do 2 listopada 2023 r., od 7 listopada 2023 r. do 26 listopada 2023 r. oraz 19 grudnia 2023 r. do 7 stycznia 2024 r.

(decyzja k. 25-25v. pliku III akt ZUS)

J. P. odwołał się od powyższej decyzji, zaskarżając ją w całości oraz wnosząc o jej zmianę przez uznanie, że świadczenia zostały pobrane zasadnie, a także wniósł o zasądzenie na jego rzecz należnych kosztów swojego zastępstwa. (odwołanie k. 26 listopada 2024 r.)

W złożonej 16 grudnia 2024 r. odpowiedzi na odwołanie, organ rentowy wskazał, że w toku postępowania w sprawie wniosku o wypłatę niezrealizowanego świadczenia po zmarłej Z. P. ustalono, że przebywała ona w Szpitalu (...) w Ł. w okresach: od 19 czerwca 2023 r. do 26 sierpnia 2023 r., od 1 września 2023 r. do 2 listopada 2023 r., od 7 listopada 2023 r. do 26 listopada 2023 r. oraz od 19 grudnia 2023 r. do 7 stycznia 2024 r. Organ rentowy podniósł przy tym, że Z. P. do dnia 7 stycznia 2024 r. przebywała w Szpitalu (...) w Ł., skąd w dniu 7 stycznia 2024 r. została przewieziona do Szpitala (...) w Ł., a w dniu 17 stycznia 2024 r. do Hospicjum (...) dla Dorosłych w Ł..

Organ rentowy wskazał także, iż postanowieniem Sądu Rejonowego dla Łodzi-Śródmieścia w Łodzi, VIII Wydział Rodzinny i Nieletnich z dnia 25 października 2023 r. VIII RNs 384/23 ustanowiono odwołującego się kuratorem Z. P. na czas jej pobytu
w Szpitalu (...). W ocenie organu ZUS, obowiązek zwrotu należności objętych sporną decyzją obciąża odwołującego się, gdyż w chwili zgłoszenia wniosku o wypłatę bieżących i zaległych świadczeń nie miał o umocowania prawnego do ich odbioru.

(odpowiedź na odwołanie k. 4-5)

Na rozprawie w dniu 17 kwietnia 2025 r. strony podtrzymały swoje dotychczasowe stanowiska w sprawie. (końcowe stanowiska stron e-protokół rozprawy z 17 kwietnia 2025 r. 00:05:52-00:07:55 – płyta CD k. 30)

Sąd Okręgowy ustalił następujący stan faktyczny:

Uprawniona do emerytury Z. P. urodzona (...) zmarła w dniu 27 lutego 2024 r. Wcześniej była uprawniona do emerytury przyznanej decyzją z 5 kwietnia 1995 r. - od 1 grudnia 1994 r. tj. od dnia nabycia uprawnień. Pierwsza wypłata nastąpiła w kwietniu 1995 r. (bezsporne, a nadto odpis skrócony aktu zgonu k. 484-485 pliku I akt ZUS, decyzja z 5 kwietnia 1995 r. k. 15 pliku I akt ZUS)

W okresach: od 16 do 21 listopada 2019 r., od 19 czerwca do 26 sierpnia 2023 r., od 1 września do 2 listopada 2023 r., od 7 listopada do 26 listopada 2023 r. oraz od 19 grudnia 2023 r. do 7 stycznia 2024 r. Z. P. przebywała w (...) Zespole (...) w Ł. Szpitalu im. dr. J. B.. W dniu 7 stycznia 2024 r. opuściła Oddział (...) z powodu pogorszenia stanu somatycznego. Została przewieziona do (...) im. B. na Oddział Chorób Wewnętrznych. W chwili wypisu zmarła nie była w stanie kierować swoim postępowaniem. Leczenie psychiatryczne zostało zakończone, w szpitalu psychiatrycznym była hospitalizowana z przyczyn socjalnych – niezdolna do samodzielnej egzystencji z powodu deficytów funkcji poznawczych. (informacja z SPZOZ im. dr. J. B. k. 22, zaświadczenie k. 13 pliku III akt ZUS)

W okresach od: 26 sierpnia 2023 r. do 1 września 2023 r., od 26 listopada 2023 r. do 19 grudnia 2023 r. oraz od 7 stycznia 2024 r. do 17 stycznia 2024 r. Z. P. przebywała w (...) im. Dr. W. B.. W szpitalu tym przebywała na (...), Klinika (...) (zaświadczenia k. 14-16 pliku III akt ZUS)

Decyzją z dnia 19 października 2023 r. znak (...) ZUS z urzędu wstrzymał Z. P. emeryturę z uwagi na brak możliwości doręczenia świadczenia. (decyzja k. 2-3v. akt ZUS)

Postanowieniem z 25 października 2023 r. prawomocnym od 14 grudnia 2023 r. radca prawny J. P. został ustanowiony kuratorem dla Z. P. na czas jej pobytu w szpitalu psychiatrycznym. Na mocy tego postanowienia był on upoważniony do dopełnienia w imieniu Z. P. wszystkich formalności związanych z uzyskaniem
i pobieraniem należnych jej świadczeń emerytalnych i socjalnych, dokonywaniem czynności bankowych, dokonywaniem opłat związanych z utrzymaniem mieszkania oraz do współpracy z pracownikiem socjalnym szpitala w szczególności przy formalnościach związanych
z umieszczeniem Z. P. w zakładzie opiekuńczo-leczniczym lub domu pomocy społecznej w razie takiej potrzeby. (postanowienie k. 5 pliku III akt ZUS)

W okresie od 17 stycznia 2024 r. do 27 lutego 2024 r. Z. P. przebywała na pobycie stałym w Hospicjum (...) dla Dorosłych. (zaświadczenie k. 17 pliku III akt ZUS)

J. P. w dniu 12 lutego 2024 r. – nie wiedząc o zmianie miejsca pobytu Z. P. - działając jako kurator, złożył wniosek o wydanie zaświadczenia w sprawie świadczeń przyznanych przez ZUS (ER-13). Dodatkowo przedstawił prośbę o przekazywanie na jego konto kwot należnych Z. P. z tytułu ubezpieczenia społecznego, przedstawiając organowi rentowemu opisane postanowienie o ustanowieniu go kuratorem. (wniosek k. 4-4v.)

Organ rentowy nie zweryfikował uprawnień J. P. – sam nie sprawdzał czy Z. P. nadal przebywa w szpitalu psychiatrycznym ani nie zobowiązał wnioskodawcy do potwierdzenia tego faktu. (niesporne)

W dniu 15 lutego 2024 r. wydał decyzje o wznowieniu wypłaty emerytury od 1 listopada 2023 r. Organ rentowy przekazywał emeryturę na rachunek J. P.. ( decyzja k. 7-8v. pliku II akt ZUS)

Z otrzymywanej z ZUS-u emerytury należnej Z. P., J. P. uregulował jej zadłużenie, a także na bieżąco opłacał jej rachunki. Po śmierci ubezpieczonej skarżący rozliczył się ze spadkobiercami zmarłej. Mieszkający na stałe w (...) spadkobiercy Z. P.: A. H., N. A. H. oraz N. M. H. oświadczyli, że kwotę pozostałą kwotę 18.188,92 zł akceptują jako końcową i traktują ją jako ostateczne rozliczenie sprawowanej kurateli, a także, wnoszą o dokonanie przelewu tej kwoty na konto należące do A. H.. (oświadczenie w kopercie na k. 28)

Powyższy stan faktyczny Sąd ustalił na podstawie zgromadzonych dowodów
w postaci znajdujących się w aktach dokumentów, w tym dokumentów załączonych do akt ZUS. Podkreślić należy, że strony z ustalonego w zakresie koniecznym dla rozstrzygnięcia sprawy, właściwie bezspornego stanu faktycznego, wywodziły tak naprawdę odmienne skutki prawne, ta zaś kwestia należy do oceny prawnej zebranego w sprawie materiału dowodowego, czego Sąd dokona poniżej w ramach rozważań prawnych.

Sąd Okręgowy zważył co następuje:

Odwołanie jest zasadne i skutkowało zmianą zaskarżonej decyzji.

Jak stanowi art. 138 ust. 1-2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach
z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn. Dz. U. z 2024 r. poz. 1631 ze zm.) osoba, która nienależnie pobrała świadczenia, jest obowiązana do ich zwrotu; za nienależnie pobrane świadczenia w rozumieniu ust. 1 uważa się:

1)  świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenia była pouczona o braku prawa do ich pobierania;

2)  świadczenia przyznane lub wypłacone na podstawie fałszywych zeznań lub dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzenia w błąd przez osobę pobierającą świadczenia.

Przepis art.138 ust.3 stanowi, iż za nienależnie pobrane świadczenia w rozumieniu ust.1 uważa się również świadczenia wypłacone z przyczyn niezależnych od organu rentowego osobie innej niż wskazana w decyzji tego organu.

Warto przy tym wskazać, że jak zauważa się w orzecznictwie, obowiązek zwrotu obejmuje wyłącznie świadczenia nienależnie pobrane, zaś zarzut pobrania nienależnego świadczenia z ubezpieczenia społecznego może być podniesiony tylko wobec osoby, która otrzymała świadczenie bez podstawy prawnej i jedynie wówczas, gdy miała ona świadomość, iż wypłacone świadczenie jej się nie należy. Wypłacenie świadczenia w sposób, na który nie miała wpływu wina świadczeniobiorcy, nie uzasadnia powstania po stronie osoby ubezpieczonej obowiązku zwrotu nienależnie pobranego świadczenia. (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z 14 stycznia 2021 r., III AUa 869/19, LEX nr 3399361).

Organ rentowy może przy tym domagać się zwrotu nienależnie pobranego świadczenia jedynie wówczas, gdy ubezpieczonemu można przypisać złą wolę. Obowiązek zwrotu obciąża tylko tego, kto przyjął świadczenie w złej wierze, wiedząc, że mu się ono nie należy. (tak: wyrok Sądu Najwyższemu z 25 sierpnia 2022 r., (...) 157/21, LEX nr 3411774).

W prawie ubezpieczeń społecznych „świadczenie nienależnie pobrane” to nie tylko „świadczenie nienależne” (obiektywnie, np. wypłacane bez podstawy prawnej), ale także „nienależnie pobrane”, a więc pobrane przez osobę, której przypisać można określone cechy dotyczące stanu świadomości (woli) lub określone działania (zaniechania). Przyjmuje się więc, że obowiązek zwrotu obciąża tylko tego, kto przyjął świadczenie w złej wierze, wiedząc, że mu się nie należy. (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z 23 stycznia 2020 r., III AUa 416/19, LEX nr 2775688).

Z powyższego wynika jednoznacznie, że przesłankami skutecznego dochodzenia przez organ rentowy zwrotu nienależnie pobranego świadczenia jest z jednej strony brak podstawy prawnej jego pobrania, a z drugiej wina pobierającego, który ma świadomość, że pobierane świadczenie mu się nie należy. W ocenie tutejszego Sądu świadczenie pobrane przez J. P. nie było jednak ani pobrane bez podstawy prawnej, ani – tym bardziej – w złej wierze.

Sąd zwrócił uwagę, że jak wynika z art. 44 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (tekst. jedn. Dz. U. z 2024 r. poz. 917), dla osoby przebywającej w szpitalu psychiatrycznym sąd opiekuńczy miejsca siedziby szpitala ustanawia na jej wniosek kuratora, jeżeli osoba ta w czasie pobytu w szpitalu potrzebuje pomocy do prowadzenia wszystkich swoich spraw albo spraw określonego rodzaju. Zakres obowiązków oraz uprawnień kuratora określa sąd opiekuńczy; jeżeli osoba przebywająca w szpitalu psychiatrycznym ze względu na stan zdrowia nie jest zdolna do złożenia wniosku, sąd opiekuńczy może ustanowić dla niej kuratora z urzędu; przepisy te stosuje się odpowiednio do osób chorych psychicznie lub upośledzonych umysłowo, przebywających w domu pomocy społecznej.

Jednocześnie jednak Sąd zważył, że w dniu 12 lutego 2024 r., gdy J. P. składał wniosek o przekazywanie na jego konto emerytury, do której uprawniona była zmarła Z. P., nie miał on świadomości, że zmarła fizycznie przebywa już nie
w (...) Zespole (...) w Ł. Szpitalu im. dr. J. B., a w Hospicjum (...) dla Dorosłych. Skarżący – jako że był ustanowiony kuratorem jedynie do dokonywanie ściśle określonych czynności związanych przede wszystkim z majątkiem zmarłej, nie był na bieżąco informowany przez poszczególne podmioty lecznicze, które zajmowały się opieką nad zmarłą, w którym konkretnie podmiocie zmarła przebywała danego dnia. O tym kiedy ubezpieczona została wypisana ze szpitala psychiatrycznego wnioskodawca dowiedział się właściwie już po jej śmierci.

Jak zaś wskazuje się w orzecznictwie, jeżeli w trakcie pobierania świadczenia jest ono „należne” (a tak było w tym przypadku – Z. P. była bowiem bez wątpienia uprawniona do pobierania emerytury w spornym okresie), a okoliczności wyłączające prawo do niej, w konsekwencji również wiedza o tym świadczeniobiorcy, wystąpiły post factum, nie ma podstaw do uznania, że należności wypłacone podlegają zwrotowi na podstawie art. 138 ust. 1 i ust. 2 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS). (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 25 sierpnia 2020 r., III AUa 856/19, LEX nr 3396743)

Co więcej, jak wynika z dowodów dokumentów uzyskanych ze Szpitala im. (...), w chwili wypisu ze szpitala psychiatrycznego im. dr. J. B. zmarła ubezpieczona w dalszym ciągu nie była w stanie kierować swoim postępowaniem i była niezdolna do samodzielnej egzystencji. Trzeba zatem przyjąć, że choć zmarła ubezpieczona została fizycznie przeniesiona do innych placówek ochrony zdrowia niż szpital psychiatryczny ( (...) im. B., a następnie hospicjum), to jej stan zdrowia psychicznego nadal nie pozwalał na kierowanie swoim postępowaniem, a zatem samodzielne prowadzenia spraw dnia codziennego, do czego był ustanowiony wnioskodawca jako kurator. Z dniem 7 stycznia 2024r. zmieniło się zatem jedynie fizycznie miejsce przebywania zmarłej (z uwagi na współistniejące u niej choroby somatyczne), a nie jej stan psychiczny.

Co więcej, nawet jeżeli uznać – stosując ścisłą wykładnię art. 44 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego, że kuratela ustanowiona na gruncie tego przepisu wygasa w chwili, gdy osoba lecząca się psychiatrycznie jest wypisywana ze szpitala psychiatrycznego (nawet do innego szpitala) i fizycznie opuszcza oddział psychiatryczny, to należy przyjąć, że skarżący w okresie po 7 stycznia 2024 r. nie działał co prawda już stricte jako kurator ustanowiony na podstawie art. 44 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, ale
w tym czasie – aż do dnia śmierci ubezpieczonej można go uznać, za działającą w dobrej wierze osobę prowadzącą cudze sprawy bez zlecenia w rozumieniu art. 752 i nast. k.c.

Przyjęcie takiej konstrukcji jest tym bardziej uzasadnione, w sytuacji, gdy członkowie rodziny zmarłej ubezpieczonej stale przebywali w (...), a Polsce brak było innych bliskich osób, które mogłyby podjąć się prowadzenia spraw bieżących ubezpieczonej i działania w jej interesie.

Skarżący – korzystając z kwot wypłacanych przez ZUS uregulował bowiem bieżące zobowiązania ubezpieczonej, a z pozostałych środków rozliczył się ze spadkobiercami ubezpieczonej, z których to oświadczenia wynika, że nie mieli oni jakichkolwiek zastrzeżeń co do sposobu prowadzenia spraw zmarłej ubezpieczonej przez skarżącego.

Mając na uwadze powyższe fakty zauważyć należy, że wnioskodawca nie dopuścił się żadnych uchybień w prowadzeniu spraw zmarłej – tak jako formalnie ustanowiony kurator, jak i osoba prowadząca jej sprawy pomimo wygaśnięcia kurateli. Skarżący bez wątpienia prowadził zatem sprawy zmarłej rozsądnie i z należytą starannością – bez względu czy to przebywała w szpitalu psychiatrycznym im. dr. J. B., czy też placówkach ochrony zdrowia niebędących szpitalami psychiatrycznym. Zmarła ubezpieczona ze względu na swój stan zdrowia psychicznego nie była przy tym zdolna do samodzielnej egzystencji ani też kierowania swoim postępowaniem, a zatem tym bardziej na bieżąco regulować swoje zobowiązania finansowe. Co istotne, niezdolność ta nie ustała aż do chwili śmierci ubezpieczonej.

Skarżący dopełnił również obowiązków, o których mowa w art. 753 § 2 k.c., który to przepis stanowi, iż z czynności swych prowadzący cudzą sprawę powinien złożyć rachunek oraz wydać wszystko, co przy prowadzeniu sprawy uzyskał dla osoby, której sprawę prowadzi. Przy tym warto wskazać, że „prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia” należy rozumieć szerzej niż opisująca tę instytucję nazwa. Pojęcie to obejmuje nie tylko przypadki braku zlecenia, lecz braku jakiejkolwiek podstawy prawnej do dokonania czynności. Przepisy
o prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia znajdują zastosowanie wtedy, gdy prowadzącego nic nie upoważnia, ani nic nie zobowiązuje do działania na rzecz osoby zainteresowanej. (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z 25 listopada 2020 r., I ACa 488/19, LEX nr 3112536).

Nadto podkreślić należy, że organ rentowy nie zweryfikował uprawnień J. P. do działania w imieniu Z. P. – sam nie sprawdzał czy ubezpieczona nadal przebywa w szpitalu psychiatrycznym ani nie zobowiązał wnioskodawcy do potwierdzenia tego faktu.

Nie można zatem uznać, że wypłacenie wnioskodawcy (jako osobie innej niż wskazana w decyzji tego organu) świadczenia nastąpiło z przyczyn niezależnych od organu rentowego.

W końcu należy zauważyć, że zaskarżona decyzja dotyczy świadczeń wypłaconych skarżącemu przed śmiercią ubezpieczonej – żadne z pobranych świadczeń objętych przedmiotową decyzją nie było zatem nienależne z tego tytułu, że nie przysługiwało z uwagi na śmierć emerytki.

Mając na uwadze powołane okoliczności, Sąd ocenił odwołanie jako uzasadnione i na podstawie art. 477 ¹⁴ § 2 k.p.c. zmienił zaskarżoną decyzję – orzekając jak w sentencji wyroku.

SSO Paulina Kuźma